• Andrés ORTIZ - OSÉS | Deustuako Unibertsitateko Hermeneutikako Katedraduna / Catedrático de Hermenéutica en la Universidad de Deusto / Professor of Hermeneutics, University of Deusto
• 15/ 10/ 2001

Innsbruck-eko Unibertsitateko Filosofian Doktoreak eta Deustuako Unibertsitatean Hermeneutikako Katedradunak "matriarkalismoaren" kontzeptuari heltzen dio berriro artikulu honetan, "matriarkatua" delakotik bereiziz. Izan ere, lehen kontzeptuak substraktu mitiko-sinbolikoari dagokio, eta bigarrena berriz, gizarte erakundeen eta botere politikoaren banaketaren inguruan XIX. mendean puri-purian zegoen hipotesia besterik ez da.

Euskal matriarkalismoari buruz zerbait esateko eskatu didate, "El matriarcalismo vasco" lanarekin gai horri buruzko nire lehen hausnarketez geroztik hogei urte joan direnean. Liburu haren jatorrizko izenburua "Aproximación hermenéutica a la mitología vasca" zen, horixe baitzen zehatz-mehatz bere edukia, baina orduan Deustuako editoreak "El matriarcado vasco" izenburua ezartzera bultzatu ninduen. Dena den, lanaren lehen orrialdean dagoeneko garbi zegoen matriarkatua (enpirikoa) ez zela onartzen, matriarkalismoa (sinbolikoa) baizik; beraz, azken termino hori izan zuen behin betiko izenburu. Ongi jabetzen nintzen horrek sortuko zuen polemikaz, baina amore eman nuen, testuak jendartean oihartzun handixeagoa izan zezan. Eta, pentsatu bezala, gaia polemikoa izan da.

Polemika euskal matriarkalismoa (sinbolikoa) eta zalantzazko matriarkatua (enpirikoa) nahasten dituztenek piztu dute, nahiz eta liburu horretan matriarkatua deskalifikatu eta aldi berean matriarkalismoa berkalifikatu, (enpirikoki) ez dagoen baina (sinbolikoki) den gauza gisa. Baina polemika zientifikoa areagotu egiten da funtsean kulturala den gaia partiduen interesen arabera politizatuz.

Interesatu ziren lehenak, jakina, nazionalistak izan ziren: Alderdi Jeltzalean ordea, ustezko euskal matriarkalismoak talka egin zuen Euzkadi aberri maskulinotzat eta maskulinistatzat zuen tradizio sabiniar heroikoarekin, eta Herri Batasunean berriz, euskal matriarkalismoaren ildo biofiloa ez zetorren bat euskal askapen mugimenduaren beraren indarkeriarekin. Azkenik PSOErekin bat eginik bukatu zuen Euskadiko Ezkerra izan zen euskal matriarkalismora kritikoki hurbildu zen taldea, M. Onaindiaren bitartekaritzaz, baina taldearen razionalismo hertsiak ia kontrakulturala zen gaiarekin jardutea eragozten zuen.

Horrela, euskal matriarkalismoa Euskal Herrian gaizki egokitutako mamua bailitzan geratu zen, Euskal Herriaz kanpotik ere zeharretik sumatua besterik ez. Halako premisa politiko-kulturalekin, matriarkalismoa ezkutuan geratzen da, ohiko jardunbideetatik egotzia, haren asmatzailearen (ni neu) asmakizuna bailitzan. Eta, hala ere, horrek euskal tradizio matriarkalaren asmatzailetzat edo sortzailetzat neure burua gainbaloratzea dakar berekin (horixe nahiko nuke nire osperako), baina egia bestelakoa da: ni Jose Miguel Barandiaranek hainbat azterlan mitologikotan jasotako kultur tradizio horren hermeneuta edo interpretaria besterik ez naiz.

Kontua hauxe da, euskal matriarkalismoaren funtsa euskal mito matriarkalak adierazten duela, sinboloak Mari edo Amari izeneko jainkosa amaren arketipoaren ingurukoak dituen euskal mitologiak berak, alegia. Gainerako guztia bigarren mailakoa eta eztabaidagarria da, matrilinealtasuna, matrifokalitatea edo matrizentrismoa egon ote den kasu, edota amaren aldetiko osabek edo emakumeek nolabaiteko botere bat izan ote duten, etab., etab. Nik euskal matriarkalismoa deitutakoaren funtsa den kultur gertakaria gertakari mitologikoa da, hau da, Aman numenaren bateraketa euskal gogo tradizionalean, sinesmen mitiko-erlijioso tradizionalen bitartez.

Euskal matriarkalismoak gure tradizioan duen garrantziaz jabetu ahal izateko, euskal mitologiari bere garrantzia eman behar zaio, munduaren gure ikuspegi tradizionala adierazten baitu eta, beraz, munduaren gure ikuspegia edo ikuskera sinbolikoa. Mundu ikuskera horretan, sinbolismoak leku erabakiorra dauka; izan ere, zentzu emaile traszendental gisa, gure eguneroko bizitza eta zeregin inmanenteak bere baitan hartzen dituen kultur imaginarioaren sorburua da. Hori horrela, zalantzarik gabe, sinbolismoak alegiazko gonbidatu gisa duen zeharkako presentzia izan da oraindik kultura ofizialak bereganatu ezin izan duena, errealismo gordinean, positibismo enpiristan edo razionalismo formalistan kokatuta baitago.

Pixkanaka, ordea, hermeneutika sinbolikoaren gorakada geldiezina bilakatzen ari da Eranos Zirkulua eta G. Durand, M. Eliade eta C. Castonadis, J. Campbell eta M. Gimbutas, C. Geertz y Turner, E. Drewermann y R. Panikkar abiapuntu gisa hartuta.

Dena den, horrek ez du saihesten euskal matriarkalismoari dagokion nire azken autokritika, izenburu ausartak eta halaber exagerazio polemikoak, anbiguetate semantikoek eta neure ageriko mugek adierazten dutenez. Esan dezadan, desenkusa gisa, egilea orduan gazte ero samarra zela (horretan, zoritxarrez, adinez besterik ez naiz aldatu), frankismo luze amaigabearen ondorengo des-errepresio psikosozialaren testuinguruan. Horregatik, gaiari buruzko nire azken testuan (Jainkosa ama) hura heldutasunez berreratzen saiatu naiz, baina uzkurtasunak ikusita, badirudi jendea ez dagoela heldukerietarako eta konplikazio askotarako. Dena den, askoren ustea da, eta ez nirea bakarrik, euskal matriarkalismoak edo, hobeki esanda, euskal mito matriarkalak (euskal mitologia matriarkalak) baduela interes nahikoa berriro planteatua izan dadin. Zalantzarik gabe, haren hermeneuta edo interpretariak (ez asmatzaile edo sortzaileak) planteatu baino hobeto gainera.