• Andrés ORTIZ - OSÉS Deustuako Unibertsitateko Hermeneutikako Katedraduna
• 15/ 10/ 2001

Hermeneutikako irakaslea eta Eranos Zirkuluko kidea den Andrés Ortiz - Osések ondoko artikulu honetan euskal mitologia edo mundu ikuskera matriarkalistatzat edo komunalistatzat zergatik hartu behar den planteatzen digu, eta bere azterlanak hainbat arlotan egindako beste batzuekin erlazionatzen ditu.

Gure helburuetarako, bereizi egin ditzakegu mitoak -Aitor, Amaia eta abar- asmakuntza gisa, eta mitologia ahozko tradizioaren aurkikuntza edo inbentario gisa; azken hori munduaren ikuskera sinbolikoa izango litzateke, non giza talde baten mundu ikuskera tradizionala transmititzen den.

Euskal mitologia hemen mundu ikuskera sinboliko-erlijioso gisa ageri da eta, beraz, herri edo giza komunitate baten kultur ondareari dagokio. Zentzu horretan, intelektualek kultur ondasunak, hala nola mitologia edo hizkuntza, erabilera politikotik babestu beharko lituzkete/genituzke, hala euskal nazionalisten aldetik identitate garbizale gisa egiten denetik, nola nazionalista espainolen aldetik desberdinkeria orbandu gisa egiten denetik. Izan ere, kultur ekarpen bat komunikaziorako gonbita da, eta ez inkomunikaziorako, elkarrizketarako eta ez intolerantziarako, anaitasunerako eta ez gerrarako.

Hainbat lanetan erakutsi dudanez, euskal mitologia ez da mitologia patriarkala indoeuroparrak edo semitak diren moduan, baizik eta mitologia matriarkala, indoeuroparren aurrekoa den aldetik (euskara bezalaxe). Horren adierazpen nagusia, euskal panteoi mitiko-erlijiosoaren zentroan (deszentratuan) jainkosa bat egotea dugu: Amari jainkosa ama, zeina dibinitate matriarkal "orosortzailea" den, denaz erdi baita eta dena ahaidetzen baitu; hala lau elementuak (lurra, ura, sua eta airea), nola lau erreinuak (minerala, landareena, giza-animaliena eta jainkoena).

Esan genezake, orduan, Amari euskal jainkosa lur kosmikoa bera dela, unibertso osoa hezurmamitzen baitu, haren gauzatzea baita. Erabat matriarkal-femeninoa den unibertso hori Amarik irudikatzen du, guztizko errealitatea bateratzen duenak, hau da, telurikoa-ilargiari dagokiona eta zerutiarra-eguzkiari dagokiona, behea eta barrualdea eta goia edo kanpoaldea, heriotza islatzen duen ispilu koloregabea eta bizia birsortzen duen urrezko orrazia. Horrela, Amari Jainkosak bere irudian bildutako aurkarien bitartekaria da, errealitate guztiaren mater-materia eta elkarren kontrakoen arbaso erlijiosoa edo birlotzailea den aldetik.

Amariren irudi sinbolikoan bildutako aurkariak, nagusiki J.M. Barandiaranek jasotako euskal mitologian, bi funtsezko kategoriatan banatuta daude: adur kategorian, potentzia magiko edo haize-espiritu gisa, eta indar kategorian, indar fisiko edo argi kolpe gisa, Jon Baltza mitolinguista gazteak ikustezina dena eta ikus daitekeena gisa interpretatu dituena, hurrenez hurren. Lehenengo elementua munduaren oinarri matriarkal-femeninoari dagokio, bigarrenak epifenomeno patriarkal-maskulinoa adierazten du, Amariren laguntzaile falikoak (Aker, Maju edo Sugaar) biltzen dituena alegia. Horregatik goraipatzen da akelarrean akerraren sexu potentzia, baina ama lurraren eta, beraz, Amariren eta bere sorginen erreinuaren zerbitzura.

Hori horrela, non kokatu denboran eta espazioan halako imajinagintza mitologikoa? (Euskal) mitologiak ez du denbora-espazioan kokapenik, bere horizonte arketipiko edo traszendentalean denbora eta espazio tipikoaz haratago baitoa. Dena den, bere kutsu matriarkalak eta konnotazio naturalistak eta komunalistak, adierazitakoaren arabera, mitologia patriarkal razionalista eta indibidualistatik bereizten dute. Horri dagokionez, Jose M. Barandiaranek, Pirinioen bi aldeetako euskal eremuetan kultur mitologia hau jasota, Amariren euskal mitologiaren eta kobazulo paleolitikoetan (K.a. 25.000 urte inguru) margotutako animalien arteko kultur konexioa bilatu zuen, eta ni neu euskal mitologia Neolitoko protonekazarien mundu ikuskerekin koerlazionatzen saiatu nintzen. Bestalde, Caro Baroja euskal mitologiaren sorrera Brontze Aroan kokatzen saiatu zen (K.a. 2000. urte aldera batez ere). Zerrenda horretatik at geratu da Jorge Oteiza, euskal mitologia Paleolitoaren bukaeran (K.a. 13.000 urte aldera), ama-hutsunea den zerupeko artzain eta ehiztarien artean testuinguratu nahi izan duena: hipotesi horrek interes estetikoa eduki dezake, baina ez antropologikoa.

Deigarria da, euskal mitologia sinbolikoki kokatzeko dauden aldeak egonda ere, denok bat gatozela euskal mitologiak munduaz duen ikuspegi matrizialari dagokionez. Hortaz, mitologia matriarkalaz hitz egin dezakegu.