• Pablo A. Martín Bosch. "Aritz".
• 15/ 10/ 2001

Euskal Herriko tresna dantzak ezpetez edo baleztez eta egun ezezaguna zaigun funtzioren bat betetzen zuten makila eta arkuez dantzatzen direnak dira.

Bizkaiko probintzian honako dantza hauek ditugu: Durangaldeko Dantzari dantzaren ziklo osoa bere dantza mota desberdin guztiekin, Xemeingo dantzak, Inauterietako berezko makil dantzak eta Zahagi Dantza, eta azkenik, Lanestosako Arku Dantza.

Azterketa honi segida eman aurretik, azal dezagun Dantzari dantzako dantza zikloa: agur dantza bat (Agintariena), jantzi eta tresna guztiez horniturik, ezpeta-makilak barne, agintarien aurrean dantzatzen dena; erakustaldian parte hartzen duen dantzari kopuruaren araberako dantza sail bat (denak batera, banaka, binaka, hirunaka -Humboldten arabera- eta launaka), ezpatarekin zerikusia duena (ezpata dantzarien eskuetan edo ondoan agertzen da); erasoa jotzeko eta erasoari goian eta behean ezpatarekin eusteko dantzak, bi arma jokoak bezala, makil dantza bat, ezpata dantzako urrats eta mugimendu berak dituena, baina ezpaten ordez makila luze lodiak erabiltzen dituena. Bada, baita ere, bertsio eta aditu batzuen arabera behintzat, beste dantza bat, ikerlariei buruhauste asko eman diena, batzuetan dantzatua eta beste batzuetan arbuiatua izan dena. Dantzaldiaren bukaeran dantzariek haietako bat jasotzen dute bi dantzariren buruez gainetik. Gero hasierako leku eta jarrerara itzultzen dira, oraindik ere eztabaida iturri diren urrats eta mugimendu batzuk eginez. Gainera, aurkezpen horren ondoren, Soka Dantza bat dantzatu izan da, zirkuluerdi batean, gizon eta emakumeen artean, dantzariek emakumeei eskumuinak emanez. Azkenik, fandangoa eta arin-arina dantzatzen dira, adituek gora-behera dantzen artean sailkatu dituztenak. Hala ere, ezin dugu ahantzi arku dantzak (Gorulari) eta zinta dantzak (Domingillue) ere dantzatu izan direla batzuetan. Beraz, zehazten zaila den dantza ziklo bat daukagu, hala ordenagatik nola kontuan hartu beharreko erakustaldiengatik.

Xemeingo eta Arretxinagako ezpata dantzetan, dantzari taldea bi ilaratan jarrita hasten da dantzan, eta "arrosa" edo ezpaten plataforma eratuz bukatzen dute. Ezpaten gainean dantzari bat jartzen da bi "ezpata txikien" arteko doluari begira, Gipuzkoan egiten den moduan. Azkenik, kapitaina bere plataformatik jaitsi eta taldean sartzen da, "arrosa" desegiten da, eta aurreko kasuan bezala, soka dantza, fandangoa eta arin-arina dantzatzen dira bukatzeko.

Zahagi dantzek beste dantza talde berezi bat eratzen dute, Inauteri festen garaikoa. Dantza horietan, gizon talde bat makila txikiekin aritzen den bitartean, beste batek ardo zahagi bat hartzen du, eta azkenean, taldetik indarka kanporatzen dute.

Azkenik, Lanestosako arku dantza Xemeingo pabilioi formako ezpata dantzen egitura berekoa da, baina kasu honetan antzekotasun handiagoak ditu, hurbiltasunagatik, Santanderko probintziakoekin eta Kantabriako Autonomia Erkidegokoekin.

Badakigu dantzok testuinguru geografikoaren eta testuinguru ideologikoaren arabera azaldu behar direla; hau da, ondoko herriekin dituzten harremanak aztertu behar direla batetik, eta haien mundu magikoa eta erlijiosoa, bestetik, dantza nori edo zeri eskaintzen zaion edo zer egunetan egiten den jakiteak dantzaren azken zentzua argitzen lagun dezakeelakoan. Aztertu beharreko beste gauza bat dantza bakoitzaren sorrerako sustratu magikoa da. Funtzio hori urratsez urrats aztertu behar da merindade bakoitzeko dantza bakoitzean.

Aditu gehienek, baina, azalpen orokorrak eskaini izan dituzte tresna dantzen unibertsaltasuna ulertarazteko. Dantzak ulertzeko dauden aukera desberdinen artean, guk gure helbururako -hau da, tresna dantzen sorrera azaltzeko- egokienak iruditzen zaizkigunak aukeratuko ditugu.

Gerrari lotutako tresna dantzak

Tresna dantzen zentzuari buruzko interpretazio guztien artean gerrarekiko lotura aurkitzen dugu lehenik eta behin. XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran, adituek, bizkaitarrak zein gipuzkoarrak, tresna dantzen eta gerrariak prestatzeko ariketen artean harreman zuzena dagoela nabarmendu nahi izan dute. Dantzari dantzako zikloaren dantzak -Ezpata Joko Txikia, Ezpata Joko Nagusia eta Makil Jokoa edo Makil Dantza- bete betean sartzen dira ikusmolde horretan: herritarrak lurraldea defendatzeko prest agertzen dira kapitaina edo gudarosteko buruzagiaren aurrean; banderaren agur dantzak, Agintariarenak, agintaritzaren aurrean obedientzia agertuz, indartu edo areagotu egiten du ikuspegi hori.

Hori da, adibidez, K. DE HERMODO, J. I. IZTUETA (Gipuzkoan) edo Segundo DE OLAETAren iritzia.

Ugalketa ziklo naturalari lotutako tresna dantzak

Lucile ARMSTRONGek, bere irakasle Violet ALFORD eta honen aitzindari Curt SACHS-ek ez bezala, honako hau proposatzen du: ezpata dantzek (tresna dantza, beraz) ordena naturala lehengoratzeko, Izadiaren indarrak esnatzeko, premia magikoari erantzuten diote. Haren irakasleak esan zuen bezala, makilak landatzeko balio zuen, eta maitagarri ipuinetako makila magikoaren itxuran finkatu zen herriaren irudimenean. Makila ezpata bihurtzean baina, eta Curt SACHS-ek dioen bezala, ez du jatorrizko sinbolismoa galtzen olagizonen komunitatearen dantza bilakaturik; aitzitik, bere aurreko funtzioa suspertzen du, eta makilak zulo ernaltzailea irudikatzen badu, Izadiko jeinu lokartuak esnatuz, tresnen kolpe hotsak areagotu egiten du funtzio hori. Ezpata kolpeak makila kolpeak baino hots handiagoa ateratzen du, eta hala errazagoa da Izadiko jeinuak esnatzea. Horra, bestalde, ezpata dantzak meatzaritza inguruetan ez ezik beste ingurune batzuetan ere agertzearen arrazoia, edo meatzaritza ingurune batzuetan ez agertzearena.

Tresna dantzak burdinoletan oinarritutako gizarte bateko dantza berezi gisa

Hirugarrenik, ezpata dantzak errementarien elkarteen erritoekin lotzen dituzten azterketak aurkitzen ditugu.

Hauxe da hipotesia: ezpata dantzak burdinak eta altzairuak mendeetan garrantzi handia izan duten lekuetan sortu dira.

Badakigu, edo hala uste dugu behintzat, datu antropologiko orokorretan oinarriturik, olagizonek edo errementariek errito berezi batzuk zituztela langile berriak lanbidean hasten zirenerako. Beraz, ezpata dantzak eta makik dantzak ezin dira erabat parekatu. Ezpata dantzek makil dantzak ordezkatuko zituzten segur aski, aurrekoek baino ahalmen magiko handiagoa zutelakoan. Hau da, ezpata dantzek makil dantzen lekua hartuko zuten ezpata "naturalak" egin zitezkeen lekuetan bakarrik, hau da, burdinolak zeuden lekuetan.

Hipotesi honen alde Lucile ARMSRONG dago, beste batzuen artean.

Tresna dantzak sendaketa errito gisa

Ikerlari batzuen arabera ezpata eta makil dantzak sendaketa dantzak dira. Dantzak eria senda dezakeelakoa da hipotesiaren oinarria. L. GIL eta Marisu SCHNEIDER-en arabera sendatzeak eriaren heriotza sinbolikoa dakar, Txakarrenkua edo Txotxongilo dantzetan bezala, dantzaria "hil" egiten baita, gero "berpizteko".

Gizarte primitibo edo agrafoenetan, aztiak, herriko sendagileak, errito eta sendabelar jakin batzuk erabiltzen zituen, gaur egungo ikuspegi mendebaldarretik ikusita bitxiak diruditenak baina bere garaian sendabide baliagarriak gertatu zirenak, medikuntza tradizionaleko sendabide horietako batzuk kirtenkeriak galantak baziren ere: bizkaitar emakumeei harriak edo pisuak jartzen zitzaizkien bularretatik zintzilik, haurrak edoskiarazteko garaian ugatzak biguntzeko.

Ezpata dantzen kasuan, eta beste arma mota desberdinekin egiten ziren dantzen kasuan ere bai segur aski, dantzarietako baten heriotza eta berpizkundeak eritasunaren heriotza eta berpizkundea irudika dezake, eboluzioaren estratu horietan egun topa daitekeen bezala. Horrek, baina, egun zalantzan jartzen den hipotesi antrolopogiko bat -zibilizazioen bilakaera linealarena, Europako mendebaldeko eredu ofizialari jarraituz- aintzat hartzera behartuko gintuen.

Ezin dugu ukatu, eta ez dugu ukatuko, tresna dantzen ustezko erabilera profilaktikoa, baina argi utzi nahi dugu, baita ere, oso zuhur eta kontu handiz jokatu behar dela interpretazio horren aurrean.

Tresna dantzak xamanen iniziazio errito gisa

Azken aldi honetan, ikerlariek, tresna dantzen alderdi magiko eta sinbolikoak erakarririk, azterketa konparatibo soziologiko edo etnologikora jotzera erabaki dute, Mircea ELIADEren azterketak oinarri paradigmatiko gisa erabiliz. Hala, Txema HORNILLAk dio, aurreko parametroei jarraiki, ezpata dantzek xamanen pentsamendu erlijiosoa hezurmamitzen dutela, xamana ere trantzean jarri eta berpiztu egiten baita.

Hala beraz, ezpata edo tresna dantzek -dantzarietako bat "hilik" (Txotxongilo) edo "sinbolikoki hilik" gelditzen diren horiek batez ere, Zuberoako inauterietako beste irudi batzuekin batera- Euskal Herrian xaman erlijio bat izan zela erakuts zezaketen.

Hipotesi horren aurrean baina, zalantza handiak ditugu. Batetik, erabilitako informazioak ez datozelako bat egilearen interes dibulgatiboekin, eta bestetik, Mircea ELIADEk berak Europako ekialdera eta Ameriketako hegoaldera mugatzen duelako xamanismoaren eragin eremua (Grezia eta Erroma klasikoan izan zenik nekez froga daiteke). Bestalde, hipotesiaren oinarri gisa erabiltzen diren lekukotasunak ere oso fidagarriak ez dira. Gure iritzian nahastu egiten ditu xaman edo medice man eta aztia, eta nahasketa horregatik bere mugetatik kanpo zabaltzen da xamanen erlijioaren eragin eremua.

Tresna dantzak iniziazio edo sarbide errito gisa

Azkenik, tresna dantzek bi osagai nagusi dituztela proposatzen dugu: batetik, giza antzezpenek borroka eta gerra bezalako giza beharrak haragiztatzeko balio izan dute. Hori, aldi berean, ezarritako politika eta gizarte sistema baten kontrako oposizio gisa ikusten da.

Arma dantzek, beste antzezpen batzuek bezala, agintari politiko, militar eta erlijiosoen kritika edo debekua jaso dute, ezarritako ordenaren aurkako gizarte baten oposizio sentimentala islatzen zutelako. Espainian, frankismoaren mendeko garaian, dantza tradizionalak estatu bateratu baten ideiaren aurkako erresistentziaren beste erakusgarri bat ziren.

Baina tresna dantzak, eta ezpata eta makil dantzak ere bai, indar horien sumisioaren erakusgarri izan dira aldi berean, errege, alkate eta elizako agintarien aurrean egiten diren dantzek erakusten duten bezala. Kasu honetan, dantzak agintarien aurreko gazte taldeen sumisioa erakusteko egiten ziren.

Hori bai, aurreko interpretazio indibidualen azpian, ikuspegi sakonago bat dago, gure ustean behintzat, haien sorrera eragin duen mundu magikoarekin elkartua. Hala, diskurtso desberdin baten aurrean aurkitzen gara, lurreko gauzak bigarren mailan uzten dituena. Interpretazio esparru berri bat aurkitzen dugu horrela, eta hala, Dantzari Dantzak, adibide bat jartzearren, gudarostearen aurkezpena agintaritzaren aurrean baino gehiago, gudarostearen aurkezpena jainkoaren aurrean irudikatzen du. Aurrerago, hasierako kaosa antolatuko lukeen dantza sail bat egingo litzateke (denak batera dantzan: Zortzinago), Batasun oinarrizkoa (Banango), dualtasuna (Binango) eta, azkenik, lauari lotutako ordena perfektoa (Launango), dena bere lekuan uzteraino (lau puntu kardinakal, eta abar).

Interpretazio hori bat etorriko litzateke beste ikerlari batzuek eskainitakoarekin, edozein iniziazio erritoren abiapuntua izango bailitzateke: nekazaritza edo abeltzaintza jaiegunak, olagizonen edo xamanen sarbide erritoak, sendaketa dantzak, eta abar. Hala beraz, erakustaldien azken esanahia argitzea besterik ez litzaiguke faltako, ondoren aurkezten diren dantzen arabera.

Kasu honetan, gure hipotesiari oinarri emateko, dantza aurretik, bitartean eta ondoren gertatzen diren gertaera batzuk dauzkagu:

Gizarte taldetik eremu batera aldentzeak Arnold Van GENNEPek deskribaturiko iniziazio erritoetako bazterreratzea gogorazten digu.
Dantzari zaharren artean puntuen eta irudien inguruan izaten diren eztabaidak dantzak erritual jakin baten ondorio pentsarazten digute.
Eztabaiden ondoko askariak gazteen iniziazio erritualak oraindik egiten diren beste leku "primitiboago" batzuetakoak gogorazten digute.
Dantzan parte hartzen dutenek baserriaren izena eta adina adierazi beharrak ere beste leku batzuetako gazte gizarteen erritoak gogorazten ditu.
Dantzariek, egun handiko jantziak jantzi gabe oraindik, zutoin bat jartzeak, ilunabarrean edo gauean, errito horietan izaten den indar fisikoaren erakustaldia gogorazten du.
Soka dantzan adin handiagoko emakumeekin dantza egitea dantzariaren onarpen sozialaren erakusgarri da. Dantzaria pertsona juridiko edo adin nagusiko pertsona gisa onartzen da.
Zubi egiteak, Soka dantzan egin ohi den bezala, eta gure antropologoen informazioaren arabera interpretatuz gero, gizonak zein emakumeak zintzoak eta adinez nagusi (hau da, dantzan parte hartzeko eskubide osoarekin) izan behar dutelako hipotesia indartzeko balio du.
Egun handiko erakustaldietan irudikatzen den sinbolismoa argitzeko azterketa sakonagoa egin beharko litzateke.
Baina astebete geroago dantzak berriro errepikatzeak -jaialdia ez bukatzeko halako asmo batez segur aski, are gehiago Dantzari Berriyen Egune izena izanik jaiak- une jakin batean (hautespenaren aurretik) dantzari ez zena (gizona) dantzari bihurtzen dela kontuan hartzera behartzen gaitu. Hala, hautespen prozesua betetzen da eta gaztea gizon bilakatzen da.
Baina zer betekizun zuten orduan dantzek? Galdera ez da erantzuten erraza. Lehen esan dugun bezala, jainkoaren aurreko agerpen bat dugu bandera batek irudikatua, totem eta arketipo sinbolikoaren balioa duena. Hor dugu, baita ere, 8, 1, 2 eta 4 numeroekin zerikusia duen dantza sail bat (HUMBOLDTek aipatzen zuen hirurcoa alde batera utzita), Kaosa, Batasuna, Dualtasuna eta Koartetoa (ezarritako ordenaren osotasuna) gogorazten diguna. Hala, bataioan bezala, gertatuko guztia birsortzeko jaio gara berriro.

Dantzari Dantzako ezpata eta makil dantzak eredu berari erantzuten diote. Ezpata eta makil dantzak egitura bera dute. Gure ustez makil dantza bi ezpata dantzetan banatuko zen, Dantzari Dantzaren jatorrizko zikloaren monotonia hausteko segur aski. Hala, Dantzari Dantzako ezpata jokoak zikloan berandu sartu direla uste dugu, erakustaldiaren hasierako monotonia (Agintariena, Zortzinango, Banango, Binango eta Launango) hausteko asmoz.

Eta zertarako gainerako dantzak? Joxemiel BARANDIARANek aipatzen duenez, sinesmen tradizionaletan gizonak harriak makila handiez joz jaikiarazten zuen Eguzkia. Beraz, badirudi antzinako pentsamenduan makilek defentsa funtzioa ez ezik paper sinbolikoren bat ere bazutela, Eguzkia (Izadia) jaikiarazteko erabiltzen baitziren. Beraz, magiaz ari gara, zientziaz baino gehiago. Beste ikerlari batzuen arabera, berriz, makilak landatzeko erabiltzen ziren eta makila hotsak Izadiko jeinuak esnarazten zituen. Horrek indartu egiten du gure interpretazioa. Hala, makila eta ezpata kolpeek uzta garaia prestatzeko balioko dute.

Zinta dantzen kasuan, kontsultatu ditugun aditu guztiak bat datoz zutoinak Izadia eta zintek handik zintzilik dauden hostoak irudikatzen dituztela esatean. Hau da, zinta dantzetan panpinak (Domingillue) Izadiaren ahalmen naturalak hartzen ditu. Zabaltzean usoak, loreak eta abar askatzen dituzten barazkiek (aza, eta abar) irudikatzen dute Izadia.

Txotxongiloaren dantza da zailena. Dantzaria hil egiten da sekula gehiago ez esnatzeko (Txakarrenkua), edo berpizteko eta bere oinarrizko lekua berreskuratzeko (Txotxongilo). Dantzariek haietako bat buruez gainetik jaso eta txotxongilo bat bezala erabiltzen dutelako du horrela izena dantzak. Haren inguruan egiten den hilkutxa moduko bat dela esan daiteke. Baina zer adierazten du hezurmamitutako txotxongilo horrek?

Goraxeago ikusi dugun bezala, gerran hildako buruzagiren baten ohorez egindako zeremonia izan daiteke, Europako iparraldeko gida espiritual edo gerrari baten kasuan egin izango zen bezala, esate baterako. Beste modu batera, dantzak gerrari edo buruzagi baten aurrean adierazitako dolua irudika dezake. Hala dio behintzat ezagutzen den interpretazio zaharrenak, XIX. mendekoak.

Txotxongiloak berak urteko aro jakin bat irudika zezakeen, urte baten bukaera eta berri baten sorrera, elizaren urtearekin edo urte naturalarekin bat ez baletor ere. Hil da jai urtea, Bilboko Mari Jaiaren edo Sardinaren ehorzketa bezala, eta aldi berri bat hasten da.

Baina inauteriaren heriotza eta berpiztea ere irudika lezake, Europa osoko beste zenbait herritan bezala.

Eta ez dira baztertu behar dantzariaren heriotza eta berpiztea sendabide eta errito profilaktikoekin lotzen dituzten interpretazioak.

Hala eta guztiz ere, gure lan hipotesia dantzak agertoki osoaren zentzua labur zezakeelako ustera bildu da. Dantzari edo hasberriaren heriotza eta berpiztea Iurretan egiten da, baina baita Xemeinen ere, San Migel egunean. Egun hartan ohitura da ardiak menditik jaistea, eta egun egokia da artzain berriak hautatzeko eta mendiak izan direnak "gizon bihurtzeko". Hori guztia ekinozioa baino egun batzuk lehenago gertatzen da -ekinozioak ongiaren (argia eta eguzkia) eta gaizkiaren (ilunpea eta gaua) arteko borroka irudikatzen du-. Ez litzateke harritzekoa, beraz, ezpata eta makil dantzak Ongiaren eta Gaizkiaren -Atarrabi eta Mikelats, Eguzki eta Gau- arteko dialektika sinbolikoa irudikatzea.

Hipotesi horrek indar handiagoa du ondorengo dantzek -soka dantza, batetik, eta fandangoa eta arin-arina, bestetik- dantzariek erakustaldian hartutako papera talde sozialak bere gain hartzea dakartelako. Hala, soka dantzako "zubiek" emakumeak errondan sar daitezkeela eta mutikoek emakume helduekin (heldutasun sexuala kontuan hartu behar da kasu hauetan) dantza dezaketela bermatzen dute.

Azkenik, fandangoak eta arin-arinak, euskal jatorri badaezpadako dantzak, dantzariak elkarrekin ongi moldatzen direla erakusten dute, hau da, beren dohainak jendaurrean erakusteko moduan daudela.

Gainera, dantza erakustaldiok dantzariak hautatzeko egunean, bezperan eta egun handian ez ezik, egun batzuk geroago ere egiteak (Dantzari Berriyen Egune), gizarteak gazteak bere baitan onartzeko sarbide errito moduren bat ez ote den izango pentsarazten dute. Kasuren batean, behintzat, Dantzari Dantzak gazteek beren dohainak, indarra eta ausardia erakutsi ondoren emakume helduekin dantzatzeko eta jadanik goragoko gizarte mailan -helduen gizartean- sartzeko prest daudela erakusteko balio izan du. Sarbide errito hori artzainak sorterrira itzultzen diren egunean egin izan da.