• Jabi Santamaría
• 15/ 10/ 2001

Bizkaiko dultzaina edo dultziña izenez ezagutzen dugu mihi bikoitzeko musika tresna aerofonoa, 40 cm ingurukoa (pita barne), tradizionalki Bizkaian eta Gipuzkoan jo izan dena. Euskal Herrian, gainera, badaude mihi bikoitzeko instrumentuen beste hainbat aldaera: Gaita, Araban eta Nafarroan jotzen dena (eta beraz "arabar" edo "nafar" esaten zaiona) eta Txanbela, Zuberoan jotzen zena.

Atalak:

Musika tresna

Gizarte ingurua

Gizonak

Dultzainaren gainbehera XX. mendean

Gaurko egoera eta etorkizuna

Musika tresna

Dultzainan bi zati bereizten ditugu: soinu tutua eta ahoko pieza.

Dultzaina

Soinu tutua

Kono itxurakoa, guztira 330 mm luze izaten da batezbeste; 6 zulo izaten ditu goiko aldean (nahiz eta, Azkoitiko Jose Sudupe "Montte"k egindako dultzaina batzuek, Nafarroako Gaitak bezalaxe, beste zulo bat gehiago duten), eta bat beheko aldean. Halaber, 2 zulo handiago dauzka beheko muturretik hurbil, "aireak" deitutakoak. Soinu tutua egiteko materiala letoia izan ohi da, estaldurarik gabe (ondorioz, dultzainak gorriskak izaten dira) nahiz kromoztatuta, nikeleztatuta edo zilarreztatuta (zilar koloreko dultzainak ematen dituztenak).

_{DULTZAINAREN SOINU TUTUA}

Era berean, beste material batzuk erabiliz ere egin izan dira dultzainak (zehazki, Azkoitiko Jose Sudupe "Montte"k altzairu herdolgaitzez eta egurrez egiten zituen), baina altzairuzkoak ez zuten hain akabera perfektua, altzairu herdoilgaitzak letoiak baino moldagarritasun txikiagoa duenez.

Folklorista batzuen arabera, dultzaina metalikoak izan aurretik Bizkaian eta Gipuzkoan zurezko dultzainak zeudela suposa badezakegu ere, esan beharra dago, XX. mendeko Bizkaiko dultzainero tradizionalei dagokienez, haiek guztiek metalezko dultzainaz jo dutela eta, zurezko dultzaina eduki dutenek ere, hori beti Lizarrako (Nafarroa) eskualdetik ekarria izan dela, gaitajole ospetsuen lurraldetik alegia.

Ahoko pieza

Ahoko pieza dultzainaren elementurik garrantzitsuena da, han sortzen baita soinua, ondoren modulatu eta soinu tutuan ozenduko dena.

Bi elementu dauzka: tudela (edo "taudela", Urduñako dultzaineroen arabera), 4-5 cm luze den pieza metalikoa dena; kono itxurakoa, alde zabala soinu tutuarekin bat egiteko dauka eta alde estua, zapaldua, ahoko piezaren bigarren elementua den pita edo fitari lotzen zaio.

Ahoko pieza tradizional baten argazkia, listariarekin

Pita dardar egiten duen elementua da, mihi bikoitza. Pita hau kanaberaz egiten da nagusiki, baina baditugu beste material batzuen erabileraren erreferentziak (sahatsaren edo hurritzaren zura, hegazti hezurra, adarra).

Badago oso aldaera original bat: Basatxuko (Gurutzeta, Bizkaia) zurgin batek ahoko pieza osoa kanaberaz egiten zuen, eta pieza batez (tudela eta pita).

Afinazioa

Bizkaiko dultzaina Do dirdaitsuan (Do naturalaren eta Do sostenituaren arteko puntua) egoten da normalki afinatuta, baina gaur egun Do naturalean afinatuta egiten dira, talde instrumentaletan sartzeko errazagoa baita.

_{DULTZAINAREN DIGITAZIOA}

Dultzainaren digitazioa xirula eztiarena bezalatsukoa da soinu naturalei dagokienez.

Alterazioei dagokienez, "mihi topearen" metodoa erabil badaiteke ere (atera nahi den notaren goiko zuloa irekitzea, aldi berean segidan aurretik daukan notarena itxiz), emaitza ahoko piezaren presioa aldatuz indartu behar da.

Alterazioak ahoko piezaren modulazioa soilik landuz ere lor litezke, baina horretarako beharrezkoa da belarri aditua edukitzea eta joleak ahokadura ongi menperatzea. Esan beharra dago dultzainero tradizionalek beti tonalitate "bakunetan" jo dutela, alterazio gutxirekin edo bat ere gabe (DoM, SolM, FaM, Lam, eta kasu berezietan, Dom tonuan). 

Dultzainaren hedadurari dagokienez, bi zati bereiz ditzakegu: lehen zatia, Sol4etik Sol5era bitartekoa, soinuak elkarren segidako zuloak estalgabetuz lortzen dituena, eta La5etik Do6ra bitartekoa, posizio berberaz zortzidun jauzia lortzeko ahoko piezan airearen presioa indartzea eskatzen duten soinuak.

Hori horrela, bereizketa horri Bizkaiko dultzaineroek hainbat modutan deitu izan diote: "goitik" edo "behetik" jotzea, "meheak" eta "lodiak" (zona bakoitzeko soinu bolumenagatik) eta abar eta, era berean, dultzaineroak bereizteko modutzat ulertu da; izan ere, hainbat aldiz entzun izan dugu: "Hori erdi dultzaineroa zen, behetik besterik ez zuen jotzen", eta "goitik" jotzen zekiten dultzaineroek soinu gehigarri horiek lortzeko sekretua ongi gordetzen zuten.

Gizarte ingurua

Historia pixka bat

Dultzaina izena dakarten lehen idatziak berri samarrak dira (1741ean Bizkaiko Arretxinaga herrian Manuel de Bustrin-i egindako ordainsari baten berri ematen da, "danbolina eta dultzana jole gisa dagokion soldatagatik").

Lehenago badaude beste erreferentzia batzuk, baina "gaita" izenaz (izen horrekin ezagutzen dugu Nafarroako eta Arabako mihi bikoitzeko instrumentua), eta dultzaina edo beste musika tresnaren bat ote den zalantza geratzen zaigu (kontuan izan behar dugu "gaita" hitza, iberiar geografiako eskualdeen arabera, hauspodun edo hausporik gabeko mihi bikoitzeko instrumentuak, moko xirulak, albokak edo brenkak izendatzeko erabiltzen zela eta erabiltzen dela gaur egun ere).

Baliteke gainera "dultzaina" izena instrumentuaren berezitasuna zehazteko nahiak edo beharrak sortutakoa izatea, lehenago "gaita" orokorrean erabiltzen zenez. Idatzizko aipamenak urriak izatea gauza normala da, instrumentu honek betetzen zuen gizarte funtzioak erabakitzen baitu hori. Dultzaina ez da Udalen instrumentu ofiziala izan, hau da, Bizkaian musikariak kontratatu behar zirenean danbolinjoleak kontratatzen ziren (gaur egun txistulari izenekoak), eta horien ordainsariei buruzko aipamen ugari aurki dezakegu. Erromeriak antolatzerakoan, bertara joaten zirenak ziren musikariei ordaintzen zietenak, aurrerago ikusiko dugunez, baina ez dago horren idatzizko erreferentziarik.

Era berean, musikari gisa zuten kalitatea ez zen nonbait nahikoa, ondoko xehetasun hauek kontuan hartzen baditugu: 

• 1828an Durangora Espainiako Errege Fernando VII.a eta bere emazte Amalia Sajoniakoa iritsi ziren. Antolatu ziren jaietarako Gipuzkoako dultzainero talde bat ekarri zen.
• Gernikako Euskal Jaietan, 1888 urtean, dultzaineroen saria hutsik geratu zen. Aulestiako dultzainero batek hartu zuen parte, "baina ez zitzaion saria jasotzeko adinako meriturik aitortu".

Dultzaineroa eta bere laguntzaileak

Beti dultzaineroa aipatzen badugu ere, ez dugu ahaztu behar dultzainak ondoren zehaztuko ditugun instrumentuen eta pertsonaien laguntza izan duela:

• Dultzaineroa: singularrean beti. Batzuetan bi dultzainerok jo izan dute, baina txandaka eta, duo bat egiteko modua ezagutzen badute ere, gutxitan egin dute halakorik, adostasun handia eta instrumentuen eta piten afinazioa behar baita.
• Danborreroa: dultzaineroaren laguntzailea. Derrigorrezko pertsonaia da, dultzaineroarekin batera musika joleen gutxieneko taldea osatzen duena.
• Panderujolea: batzuetan, dultzaineroak panderujole batekin edo batzuekin jotzen zuela dioten aipamenak ditugu, panderujoleak erromerian zehar dultzaineroari "inguratzen" zitzaizkionak izaten baziren ere.
• Bertsolaria: jotak nahiz porrusaldak (gaurdaino iritsi diren erromeria dantzak) "Kopla" izeneko zati bat daramate, izen horretako egituradun bertsoak kantatzen baitziren hor. Bertso horiek, panaderujoleak abestuak, noizbait beste pertsona batek egiten zituen, bertsolarien modura egoeraren arabera "koplatxo" horiek inprobisatuz.
• Trikitilaria: grabatu eta argazkiren batean dultzaineroa trikitilari batekin batera jotzen ageri da. Bi instrumentuen afinazio aldeak kontuan hartuta, egoera hori kasu bakan batzuetan besterik ez litzateke gertatuko, oro har bi instrumentuak lehiakideak baitira erromerietan.
• Kobradorea: funtsezko pertsonaia herri musikarien eta erromerien inguruneetan; izan ere, pertsona horiek dantza egiten zuten bikoteei kopuru bat kobratzen zien dantza bakoitzeko (mende hasieran, "txakur txiki" bat edo 5 xentimo, eta gero "txakur handi" bat edo 10 xentimo).

Erromeriak

Baseliza guztietan, nahiz eta oso txikia izan, haren izeneko Santu edo Santaren egunean erromeria egiten zen, eta hara inguruetako jendea bertaratzen zen, eta baita urrutiago zeuden herrietakaoak ere, erromeria ospetsuen kasuan. Herri musikariak ere (dultzaineroak, trikitilariak, bibolin joleak,...) erromeriara inguratzen ziren, dirusarrera handi samarrak lortzen baitzituzten bertan.

Kasu batzuetan, musikariak non jarri aguazilak (udal agintarien ordezkariak) erabakitzen zuen, baina ziur aski beste batzuetan musikariek beraiek hautatuko zuten jotzeko lekurik aproposena, aldez aurretik iritsitako musikariek berenganatu gabeko toki libreen arabera. Dultzainero batzuek hainbat teknika erabiltzen zuten zertxobait gorago kokatu eta denek ikus zitzaten, eta beraiek ere ondo ikusi eta dantzariak kontrola zitzaten (tontor txiki batean, aulkitxo edo ardo kupel baten gainean...).

Musikariak jotzen hasita, "biribilak" edo jende zirkuluak osatzen ziren haien inguruan, eta han dantzatzen zen. Dantzatzen ari zirela, kobratzaileek euren lana egiten zuten, eta bikoteetako mutilengana hurbiltzen ziren, dantzaren ordainketa eskatzeko (ordainketa "saio" bakoitzekoa zen; saioak jota, porrusalda eta martxa barne hartzen zituen). Batzuetan 4 edo 5 ordukoa izan zitekeen erromeria amaitu ondoren, tabernan biltzen ziren dultzaineroa eta bere laguntzaileak, irabazien banaketa egiteko.

Musika errepertorioa

Bizkaiko dultzaineroen musika errepertorioa (gaurdaino iritsi zaiguna behintzat) erromerietako dantzatzeko piezak dira, eta hiru izaten ziren nagusiki: jota (erritmo hirutarrekoa), porrusalda (erritmo bitarrekoa) eta martxa (6/8 konpasean). Era berean, dultzainaz pasodoble ugari jo izan da.

Doinurik gehienak dultzainarako tonalitate "naturaletan" jotzen dira, hau da, DoM, Lam eta SolM tonuetan; bazeuden batzuk FaM tonuan (horri dagokion Sib-ek oso emaitza afinatua ez bazuen ere) eta beste gutxi batzuk Dom tonuan, non Si, Mi eta Lab digitazio berberaz lortzen baitziren eta ahoko piezaren modulazio aukerez baliatuz.

Jotak (erritmo hirutarrekoa) nahiz porrusaldak (erritmo bitarrekoa) hiru zatiz osatzen dira; lehen biak 16 konpasekoak dira (normalki, 8 bi aldiz errepikatuta) eta iraupen luzeagoko hirugarrenak "Kopla", "Baltseo" edo "Agarraue" du izena. Zati honetan Kopla formako bertso batzuk abesten ziren (horregatik deitzen da "Kopla"), musika moteldu egiten zen eta baltse moduan dantzatzen zen ("Baltseo"), hau da, bikotekideari eskuak emanez, lotuta ("Agarraue").

Primo de Rivera generalaren diktadurapean (1923-1930) dantza "lotua" debekatu egin zen, eta horrek erromeriei eragingarri garrantzitsua kendu zien, sexuen arteko kontaktua alegia. 

Entzun daitezkeen musikak, 1981eko urriaren 4ko Trikitilari Egunean Iurretan Simeon Iragorri (Usansolo) dultzaineroak jotako doinuak dira.

PURRUSALDA / JOTA / MARTXA

wym-1609183451577

wym-1609183496025

wym-1609183536068

Bizkaiko dultzaineroek belarriz jo dute beti, beste dultzaineroengandik ikasita. Errepertorioa zabaldu egiten zen ahozko transmisioz, erromerietan beste musikariek jotzen zituzten piezak entzunez, gero nork bere kasa entseiatzeko eta hurrengo erromerietan jotzeko. Hori horrela, dultzainero bakoitzak bere ekarpen pertsonala egin die ikasitako doinuei eta, hala, doinu berberak hainbat interpretazio sorrarazi ditu.

Gizonak

Dulzaineroak

Dultzaineroak beti baserri giroarekin lotutako pertsonak izan dira, artzainak edo ikazkinak nagusiki, lanbide horiek instrumentuarekin aritzeko eta pitak egiteko denbora libre nahikoa uzten baitute; izan ere, pitak egitea denbora eta lasaitasuna eskatzen duen zeregin zaila eta ezinbestekoa da.

Guk dakigunaren arabera, dultzainerorik zaharrenen artean hauexek aipa ditzakegu: Gillermo Alberdi "Aiusti" (1870 aldera-1930 aldera), Aulestiakoa (Bizkaia), nahiz eta Bilbon bizi.

Demetrio Artetxe (1887-1933), Zornotzakoa (Bizkaia) eta Bilbon finkatua. Hurrengo belaunaldiko hainbat dultzaineroren maisua izan da. Gorpuzkera handiko dultzaineroa, gustu eta erraztasun izugarriaz jotzen zuen.

Julian Azurmendi "Katxarrero" (1885-1930), Abadiñokoa (Bizkaia). Bere aitaginareba galdaragilea zelako deitzen zioten hala. Harekin Ameriketan ibili zen lanbide hartan, baina berehala itzuli zen, benetan gustatzen zitzaiona egiteko, dultzaina jotzea alegia.

Vidal Muguruza (1884-1966), Urduñakoa (Bizkaia). Iñaki Muguruza dultzaineroaren aita eta asko miresten zuen Demetrio Artetxeren garaikidea, azken horrekin askotan egiten zuen topo Bilbon, hiri horretan udaltzain gisa lan egin baitzuen.

Juan Aiesta (Bedia, 1893-1988) eta Simeon Iragorri (Usansolo, 1903-1991). 1983ko uztaialean eginiko argazkia

Ondoren dultzainero asko izan dira Bizkaiko eskualde guztietan; batzuek erromerietan jo izan dute gaztaroan, eta beste batzuek berriz beraien edo lagunen gozamen pertsonalerako besterik ez.

Dultzainagileak

Dultzainagileei dagokienez (gaurko fabrikatzaileak alde batera utzita), dultzainero bizkaitar gehienek JUAN PRADERE-DURANGO dultzainez jotzen zuten. 

Juan Pradere - Durango marca dultzaina batean

Horietaz gain, JOSE PRADERE, aurrekoaren anaia eta Arrasaten (Gipuzkoa) finkatua, Jose Sodupe "Montte", Azkoitiakoa (Gipuzkoa) eta Egiguren, Azpeitiakoa (Gipuzkoa) izan dira beste hainbat dultzainagile, baina beren dultzainak ez dira ia Bizkaira iritsi.

Dultzainagile horiek ("Montte" izan ezik) mende hasieran zendu ziren, eta instrumentuen urritasuna ekarri zuen horrek; hortaz, dultzaineroek zeudenak salerosiz lortzen zituzten dultzainak, eta batzuetan original batetik kopiak ere sortu ziren.

Dultzainaren gainbehera XX. mendean

Mendearen hasieran instrumentu honek izan zuen garrantzia gorabehera, mendean zehar pixkanakako gainbehera ezagutu du, eta oraindik ez da atzeraldi horretatik atera. Hori eragin duten faktoreak hauexek dira, besteak beste:

• PRADERE dultzainagileen heriotza, ordezkorik agertu gabe. Horren zuzeneko ondorioa instrumentu gutxi geratzea izan zen, eta dultzaina bat zuenari erosiz edo trukatuz lortu behar zen (batzuetan, dultzaina bat ardo botila baten truke lortu izan da).
• Akordeoi diatonikoa edo "trikitixa" sartzea erromerietan. Dultzainak baino aukera musikal gehiago dituen instrumentu honek lekua kendu zion pixkanaka beste hari.
• Gerra zibila etenaldi handia izan zen dultzainarentzat. Instrumentu asko desagertu ziren, eta horrek areagotu egin zuen lehen puntuan aipatutako arazoa. Era berean, une horretatik aurrera dultzainero askok utzi egin zioten jotzeari.
• Erromerietako ohiturak aldatu egin ziren pixkanaka, aurreko instrumentuak, dultzaina besteak beste, ordezkatu zituzten instrumentu taldeetara (Jazz-Band) igaroz.

Gaurko egoera eta etorkizuna

Gaur egun, erromeriak desagertzeak, dibertitzeko moduak aldatzeak, dultzainero tradizional gehienak hilda egoteak eta Nafarroako gaita hedatzeak Bizkaiko dultzaina bere lekurik gabe utzi dute. Bizkaiko dultzaina berreskuratzeko aukerek hainbat norabide dituzte:

• Dultzainero tradizionalek utzitako errepertorioari eustea.
• Instrumentu afinatuak egitea, pita hobetuekin.
• Dultzaina talde instrumentaletan sartzea, folk edo bestelako errepertorioa dutenetan alegia.
• Bestelako ekitaldi folklorikoetan sartzea, adibidez, dantza taldeen saioetan, erraldoien kalejiretan, gaita-dultzaina joleen ekitaldietan.

Bizkaiko dultzainaren ekitaldi orok bere historia eduki behar du kontuan, baina iraganean kokatuta geratzeak instrumentuaren fosilizazioa ekar dezake berekin. Bi jarrera osagarri horien arteko orekak definituko du XXI. Mendeko dultzainaren etorkizuna.

Artikulu honen egilea, dultzaina jotzen "trikitixa", danborra eta panderoarekin batera,Iurretako "trikitilari egunean" (1994ko urriaren 2an)