• Pablo A. Martín Bosch. "ARITZ".
• 15/ 10/ 2001

Euskal Mitologiatzat hartuko ditugu, oraindik XIX. mendearen hasieran ere, euskal hizkuntzaren esparruko mundu sinboliko edo fantastikoari dagozkion mitoak, kondairak, ipuinak, esaerak eta bestelako narrazioak, idatzizkoak nahiz ahozkoak. Euskal esparru hori Luis Lucien BONAPARTEk sortutako maparen araberakoa da, eta hainbat probintzia eta administrazio departamendu barne hartzen ditu, gaur egun Euskal Autonomia Erkidegoa eta Nafarroako Foru Komunitatea eta Mendebaldeko Pirinioak, Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoa probintziak barne hartzen dituena alegia.

Jarraian, kultura hori eta aldamenekoak zehazki ezin direla bereizi adierazi beharra dugu; izan ere, haiekin osotasun sinboliko bat eratzen du, ikusi ahal izango dugunez. Euskara, zenbait herriren artean oso lotura zaharrak izateko balio izan badu ere, ez da oztopo izan hizkuntzaren mugetatik haratago lotura ekonomikoak, sinbolikoak, ahaidetasunezkoak eta beste edonolakoak dituzten beste hainbat eskualderekin sinbolikoki bat egiteko. Horren arabera, ezin dugu Euskal Kulturaz zentzu esentzialistan hitz egin, baina bai eskualde jakin batekoak diren sinesmenez eta gizarte harremanez, kasu honetan euskal zazpi probintzietakoez.

Jabetzen gara horrek dakarren ikuspegi zabalaz eta analisiarekin batera dagoen zehaztasun eskasaz. Dena den, eta justifikagarri gisa, mugarri sinboliko zehatzen inguruko ipuin eta kondairen, mito eta erritoen arteko antzekotasuna ikusten dugu. Horregatik, mundu magiko edo sinboliko osoa, mundu irrazionala azken batean, "Mitologia" izenburupean ezartzea erabaki dugu eta, era berean, XIX. mendearen hasierara arte behintzat, Luis Lucien BONAPARTEk jaso duenez, euskara erabiltzen zen probintziak edo eskualdeak izanik, kulturarako hurbilpen hau "Euskal Mitologia" gisa definitzea.

Jainkoak: Pirinioetako panteoia

Lehenik eta behin, bere inguruko mito eta sinesmenen bateratzaile gisa duen posizio zentralagatik, bada numen femenino bat, hemendik aurrera Mari deituko dioguna, nahiz eta haren agerpenen edo gurtza lekuen arabera beste hainbat izen izan dituen: Amari, Amaia, Maia, Anbotoko Damea, Mariurrika, Sorgina eta beste asko; zenbait pertsonaia historikorekin ere identifikatu izan da.

Kasu guztietan, izaki hilkorrek ez bezala, hainbat ezaugarri dituen emakumea da; hala, edozein gauza edo animalia bilaka daiteke, asmatzeko eta magiarako dohainak ditu eta, batez ere, Mendebaldean nagusi den erlijioarekin, kristautasunarekin alegia, adiskidetzeko ageriko ezintasuna. Hori horrela, erlijio hori hemen zabaldu aurretiko izaki eta izateko era baten aurrean gaude. Mari izena Ama Birjinaren izenaren euskal bertsiotik datorrela dirudi ordea; jainkoei izen berriak ematerakoan hori gauza ohikoa izan dela hartu behar dugu kontuan. Bestalde, Sorgina bihurtuz deabrutze hori, sinesmen paganoak zirela ulertzeagatik, eta ez kristauak beraz, esplika dezakegu.

Azkenik, pertsonaia historikoak kondairazkoekin, eta hortik mitologikoekin nahastea, logika sinbolikoan sartzen da ere. Hortaz, ezin dugu hori kontuan hartu gabe utzi; izan ere, baliokidetzat zergatik hartu zen bat eta ez bestea xehetasunez aztertzeak oso urrun eramango gintuzke gure helburuari dagokionez, gure xedea gertakariaren ikuspegi orokorra eskaintzea besterik ez denean.

Kontua da, euskal fantasian orokorki irudi femeninoak duen nagusitasunak, eta batez ere inguruko praktika juridiko eta mitologikoekin kontrajarrita, matriarkatua, hau da, emakumeak nagusi ziren sistema politiko eta soziala izatearen hipotesia ekarri zuela lehenik eta behin; sistema horretan emakumeek kontrolatuko lukete erregimen politikoa nahiz gizarte eta ahaidetasun harremanak. Horixe izan zen, J. J. BACHOFENengandik hasita, F. ENGELSek eta eskola marxistako eta eboluzionistako beste hainbat autore tarteko, gure ustez J. G. FRAZERekin bukatzen den autoreen ikuspuntua. Azken batean, XIX. mendeko premisen ondorioa.

XX. mendearen lehen zatian, J. M. BARANDIARANen eta beste zenbait antropologoren ahalegin eskergak atzerakada nabarmena izaten ari zen populazio baten egoera deskribatzea ahalbidetu zuen. Industria Iraultzak Euskal Herritik kanpoko eskulana ekarri zuen eta, horrekin batera, hizkuntzak, ohiturek, erritualek, dantzek eta halaber antzinako sinesmenek astinaldi gogorra jasan zuten, egoera berriak sortu baitziren eta etorkizunean ere eragin baitzen.

XX. mendearen bukaeran eta XXI.aren hasieran, Europan sinbolismoaren beste ikuspegi bat sortu da, hainbat populazioren sinesmen fantastikoen interpretazioan zuzeneko eragina izan duena. Hermeneutika iritsi da Euskal Herrira. Andrés Ortiz-Osések aurreko suposizioak leundu egingo ditu eta "Matriarkalismoaz" hitz egingo digu "Matriarkatuaren" ordez, horrekin euskal imaginarioan emakumearen nagusitasun sinbolikoa, eta ez ekonomikoa, adierazi nahian. Hortik aurrera eztabaida sortuko da, eztabaida fiktizioa neurri batean, emakumearen posizio sinbolikoa defendatzen dutenen eta posizio hori nagusitasun ekonomiko edo sozialarekin identifikatzen dutenen artean.

Tarteko bide gisa, eta Andrés Ortíz-Osések berak hala adierazita, Euskal Mitologia "Matriarkal-Naturalista" gisa definitzea erabaki dugu, izaki natural oro biltzen duen eta, beraz, edozein izaki bilaka daitekeen Natura Ama Handia (Mari) ardatz duen pentsamendua izatearen zentzuan. Ezaugarri berberak dituzten irudi femeninoak hainbat tokitan gurtuak izatea izan da, beharbada, irudi horiek denak berdin-berdinak bailiran edo, behintzat, balio berberekotzat hartuak izatearen arrazoia. Horregatik, "Ahizpak" deitzen zaie, batzuk besteei ez nagusitzeko moduan.

Mariren familia

Marik, edo bere beste hainbat izenek, gizonezko bat aurkitzen du elkartzeko eta, diotenez, horrek eragiten ditu lurralde hauetan hain sarritan izaten diren ekaitzak. Bikotekide maskulino horrek Maju, Sugaar eta Sugoi izenak hartzen ditu. Batzuetan, ordea, Ama Handiaren seme gisa ageri da; hortaz, haren Senarra eta Semea da aldi berean, baina horrek ez gaitu harritu behar, Greziako mitologia klasikoan ere, besteak beste, aurkitzen baitira antzeko kasuak.

Sugoien irudia, Sugaarrenak bezalaxe, lurrazpian bizi den suge arrarengan hezurmamitzen da eta magiaren botere ezkutuak dauzka. Narrazioetan giza irudia ere hartzen du, gizakiekin gorabeheraren bat izan ondoren; hala, Dimako eta Baltzolako kobazuloaren kasuan, harria bota zionaren mendekua hartu nahi du, hari gerriko bat oparituz, hainbat arrazoirengatik zuhaitz batean kiribiltzen dena, une berean zuhaitzak sua hartuz. Hala, Seme bihurria da, botere hilezkorrak dituen jeinu magikoa, suntsitzeko eta, beste hainbat mitologiatan bezalaxe, lotzeko botereak dituena.

Marik, bestalde, denboraren iragana irudikatzen du eta, beraz, amona, ama eta alaba da, euskal kondairetan agertzen denaren arabera: antzinako erregina, jaun noble baten emaztea, Bizkaiko leinuko lehen iruditzat hartzen den Jaun Zuriaren kasuan adibidez, eta ama, besteak beste, bere buruarena Mari izenarekin. Hortaz, Jainkosa aldi berean Ama eta Alaba da, Greziako Erinia edo Parkekin gertatzen den bezalaxe zeinak, antzekoak izanik, gizakiaren hiru adinak irudikatzen baitituzte. Marik, horrela, alaba artaldearen bila igortzen du, baina honek uko egiten dio amaren aginduak betetzeari; orduan amak madarikatu egiten du, gurasoei (amari kasu honetan) obedientzia zor zaiela garbi adieraziz, baldin eta ez bada baserria uzten. Marik (amak) Mari (alaba) azpimundura bidaltzen du, azpimunduko Erregeek bahitutako emankortasunaren beste hainbat jainkosa grekorekin gertatzen den bezalaxe.

Baina Mari, gainera, bere bi semeekin lotuta ere agertzen da. Atarrabi eta Mikelats dira; bata izaera onekoa da, bigarrena ez bezala. Berriro ere, izen desberdinak aurkitzen ditugu jeinu horientzat, eta are zenbait pertsonaia historikorekiko loturak ere. Horrela, adibidez, Atarrabiren ordez Hondarrabi, Hondarribio edo Axular aurkitzen dugu, Sarako apaiz idazlearen izena hain zuzen ere. Kondairan, seme zintzoak (apaizak, bere kasuan) deabruaren eskolan ikasi ondoren, hari iruzur egitea lortzen du eta are bere amarru magikoez irabaztea ere, datorren ekaitza uxatzean. Narrazio horiek gehiago aurki daitezke Gipuzkoan eta Nafarroan Bizkaian baino, baina ezin dugu besterik gabe baztertu eskualde honetan ere halakorik izatea.

Mariri lotutako beste hainbat pertsonaia

Mari Mendebaldeko Pirinioetako kultura guztian, hainbat izenez, Natura Ama gisa agertzen bada ere, egia da halaber Euskal Herrian Lurrazpiko Munduko Erregina ere badela, hango numenak haren menpeko baitira. Numen horien artean Laminak dira gertukoenak, beharbada. Marik bezala, lekuen arabera hainbat izen dituzte eta, beraz, eskualde bakoitzean ezaugarri desberdinak izaten dituzte. Lehen multzo batean Laminak (Maide genero maskulinokoak badira, Pirinioen Iparraldean), Latsari (beste hurbileko eskualde batzuetako Garbitzaileak), Mairi, Amilamia eta Elilamia ditugu, beste hainbat irudirekin antzekotasunak dituztenak, hala nola emakumezko erraldoiekin, Basandererekin eta abar. Dena den, Mundu Hilkorraren eta Hilezkorraren artean dauden pertsonaia femeninoak dira. Horrela, oro har goizaldean edo ilunabarrean agertzen dira; geroago ordea, estigmatizatuak izatean, gauarekin eta Iluntasunarekin identifikatu dira. Lamia emakumezko deabru bihurtu da.

Lehen bertsio batean, ordena kronologikoari nahitaez jarraitu gabe, Lamiak Naturako Ninfekin pareka genitzake. Lurrazpian bizi dira, non altxorrak eta esnezko eta eztizko ibaiak gordetzen dituzten; beren Erregina bezalaxe, hainbat animalia bihurtzen dira, hala nola, zomorro, arrain, ahari, katu, zakur, zaldi eta abar, eta gizakiei laguntza eman nahiz kalte egin diezaiekete, haiek beraiekiko duten jarreraren arabera. Kostaldean beste eskualde batzuetan Sirenak azaltzen ziren moduan agertzen dira, zangoak arrain itxurakoak dituztela; barnealdean berriz, ahuntz apatxak, antzara hankak eta izaki anbibalenteak direla adierazten dituzten beste zenbait ezaugarrirekin, erdi emakume, erdi animalia. Mª DEL MAR LLINARESek Galizan hemengoen atzekoak diren Mouras izenekoak aztertzeko garaian, nekazariak ezkondu behar duen neska gaztearen emakumetasun "basatia" edo "hezikaitza" "menperatzeko" duen nahia ikusten du hor. Laminek, Marik bezala, ikuspuntu sinbolikotik oso adierazgarriak diren bi tresna erabiltzen dituzte: ileak orrazteko erabiltzen duten Urrezko Orrazia, eta beren burua ikusteko Ispilua. Bi objektuok, Galiziako kasuan aipatutako autore horren arabera gizonezkoarentzat gustagarri izateko izango liratekeenak, golde bilakatzen dira bere larruazalean, eta beraz, emankortasunaren eta Bizitzaren ikur, eta finkapen eta Heriotz, Andrés Ortiz-Osésen bertsioan. Lamina, Mari Erregina bezalaxe, Bizitzaren eta Heriotzaren Jainkosa izango litzateke.

Julio CARO BAROJAk, bere aldetik, nahiago du izenaren jatorria ikertu eta Libiako Lamia Erreginaganaino iristen da; bere herriaren aurka egindako gehiegikeriak zirela eta itsu izatea leporatzen zioten hari, eta baita Banpirismoa ere, herritarrak zergez itotzen zituelako. Handik, erromatarren eraginez, mitoa penintsulara igaroko zatekeen, eta euskal lurraldean finkatuta geratu. Kontua da Lamiak edo Laminak herri honetan jarduera horiei lotuta ere agertzen zaizkigula.

Sorginak

Rafael CASTELLANOk dioenez, "Sorgina" hitza "Sorte" eta "Egin" berbetatik dator, eta zortea begiratzen duen pertsona izango litzateke esanahia, asmatzailea beraz. Gure kasuan, "Sorgina" terminoaren hainbat adiera bereizi behar ditugu. Lehenik, Sorgina izaki mitologikoa da, Laminekin eta bestelako numenekin pareka daitekeena. Bere alderik negatiboenean, banpiroak eta haur bahitzaileak dira, baina alde positiboan, kondairazko zubien eta gazteluen eraikitzaileak izango lirateke.

Bigarren, Sorginak, eta beren lagun Aztiak, pertsonaia errealak dira, herriaren sinesmenaren arabera naturaz gaindiko ahalmenak dituztenak eta Deabruarekin ere harremanetan jar daitezkeenak. Ikertzaileek hainbat arrazoi eman dituzte Euskal Herriko eta, oro har, Pirinioetako sorginen fenomenoa esplikatzeko garaian.

Lehenik, antzinako erlijio naturalista baten aztarnek, potentzialitate ilunez beteta dauden aldetik indar telurikoak erakartzen dituztenek, Eliza ofizialaren aurkakotasunarekin egingo zuten topo. Elizaren eguzki erritoek eta aitaren irudi nagusiak baztertu egiten zituzten Ama Handiak, emankortasunaren jainkosak. Une horri buruz ari da Estrabon, gure ustez, gaueko jaietaz hitz egiten duenean eta, era berean, horixe da XIV. mendetik XVII.era bitarteko inkisizio prozesuei ekiteko arrazoietako bat, bakarra den arren. Eliz agintariek agindutakoez kanpoko erritoetan (jatorri paganokoak nahiz juduak) parte hartzen zutenak Deabruarekin tratuan egoteagatik jazarriko dituzte.

Bigarren, ukenduetan eta sendagaietan aditua zena batik bat emakumea izatea, gizona hezur hautsiak konpontzeaz arduratzen bazen ere, sendagileak irabazirik ekarri ezin zioten herri xehearekin nahasten ez ziren nekazari gizartean, beste arrazoietako bat zela dirudi medikuntza ofiziala eta haren zerbitzurako bizarginak eta petrikiloak elkarren aurka egoteko, eta lehenak irten ziren garaile.

Sorginen fenomenoa ulertzeko garaian azaltzen zaigun hirugarren arrazoia hauxe da, gaur egun ospitale psikiatriko batean egonalditxo bat egitearekin, eta hori gabe ere, nahikoa izango luketen pertsonei deabruaren eraginpean egotearen akusazioa egiten zietela. Kontua da, akusazioaren ondoren, pertsonak Epaimahaiaren aurrean eman behar zuela testigantza, bere betebeharrak bertan behera utziz beraz, eta hala, aldi bat igarota, haren lurrak enkante publikoan ematen ziren.

Badago laugarren arrazoi bat, erlijiosoa halaber, Inkisizio Santuaren epaitegiak martxan jartzeko: heresiak (Durangoko Kataroak adibidez) eta Pirinioetan barrena Penintsulan sartzen ari zen protestantismoa, orduan protestantea zen Nafarroako erreinuak berak lagunduta.

Azkenik, mugakide ziren erreinuen konkista nahiak Mendialdea bereganatzea zekarren berekin, arma eta amarru diplomatikoen bitartez ere. Pirinio eskualdeko sorginkeria akusazioak, hala, ofizialtasun politiko-erlijiosotik zigor ekintza azkarrak eman ahal izateko egin ziren. Sinbolismoari dagokionez, antzinako sinesmenak gero eta gehiago Satanen ahalmenarekin identifikatzen zirenez, eta Satan bera ofizialtasunaren balio moralen (eta sinbolikoaren) iraultzarekin, izaki numeniko femeninoek anbibalentzia galdu zuten eta utzi egin zioten goizaldean edo ilunabarrean agertzeari, jarrera alaia izateari, maitasun jokoei, jolasei, beren burua apaintzeari eta atsegin hartzeari, eta aurrerantzean jarrera likitsak eta dantza lotsagabeak dituzten gizonezko eta emakumezko deabru lizunak, sorginak izango ziren, euren totem-ekoa ez den inork ikusi ez ditzan gauez dantzatzen dutenak, akerrak irudikatutako Belzeburekin hitzarmenak egiten eta apoak eta bestelako piztiak zaintzen dituztenak. Orduan emango zitzaien bidea meza beltzei, latinez emanak bukaeratik hasieraraino; horretarako, jakina, beharrezkoa zen mezaren erritual osoa eta prozesua jatorrizkoaren kontrako norantzan errezitatzeko nahikoa latina jakitea. Ez da harritzekoa apaizen bat erortzea prozesuetan.

Euskal mitologiako jeinuekin jarraitu baino lehen, irudi femenino hauek (Mari, Laminak, Sorginak...) parekoak Kantauriko kostalde osoan zehar dituztela eta, Pirinioetako gailurrak zeharkatuta, Mediterraneoraino ere iristen direla esan beharra dago, izen desberdinak badituzte ere. Hala, Galizan moura eta meiga delakoak daude, Xana erregina (Mariren antzekoa), Xanas, Ayalgas eta Atalayas izenekoak Asturiesen, Kantabriako Anjanas, Aragoiko Moricas edo Kataluniako Donas D'Aigua, beste hainbat maitagarri, sorgindu, mairu, andereño, andre eta lurralde osoan zehar zabaltzen diren bestelakoekin batera.

Kondairazko erraldoiak

Baliteke Erraldoi mitologikoak jatorria mendiaren eta zeruaren irudi antropomorfikoari zor izatea. Alde batetik, erraldoiak edo berebiziko indarra duten izakiak aurkitzen ditugu; haiei egozten zaizkie tamaina izugarrizko hainbat eraikuntza, naturalak nahiz artifizialak, hala nola amildegiak, mendateak, trikuharriak, iruinarriak eta antzekoak. Eraikuntza horiek izena ustez egin zituztenengandik hartu dute, eta egile horiek pertsonaia historikoak, hala nola Errolan edo biblikoak, Sanson adibidez, izaten dira.

Badago beste erraldoi mota bat, primitiboagoa, gorputza ilez estalita duena (basoa bailitzan); oihanean bizi da eta batzuetan oin biribil bakar batez ageri da, beste batzuetan kopeta erdian begi bakarra duela (Eguzkia zeruan?), beste zenbaitetan hainbat hortz ilara dituela (bere lurraldeetan, bere baitan alegia, galtzen denak duen arriskua adieraziz ziur aski). Artalde osoak jaten ditu, beste zenbait narraziotan heroi zibilizatzaileak berari mozten dio ilea. Jentil, Basajaun eta beronen emazte Basandere, Tartalo (Greziako mitologiakoa bezala), Torto, Alarabi, Antxo eta beste hainbat izenez euskal kulturan zehar aurkitzen dugun jeinua da; haratago ere zabaltzen da, adibidez Kantabrian Ojáncano eta Ojáncana izenez, besteak beste. Esan beharra dugu Euskal Herrian ere, J. M. BARANDIARANek jasotakoaren arabera, badela Ujanko jeinua, aurrekoak bezala tamaina handikoa. Haren ezaugarri propioa 365 begi edukitzea da, bukatzen den egun bakoitzeko bat ixten duelarik, urtea amaitzen den arte; orduan berriro zabaltzen ditu. Ujankok Juanico, Ojáncano eta Juan (San Juan: solstizio jaia) izenekin dituen antzekotasunak begi bistakoak dira. Erraldoi kaiku baina nekazaritza, zerra, eraikuntza eta beste hainbat lan eta tresna menperatzen dituenaren ondoan, heroi zibilizatzaileak, oro har izaki anonimoa edota gizontxo ttipia izanik ere, kultura garatzeko funtsezkoak diren sekretuak lapurtzea lortzen du (Martin Txiki).

Dragoia

Dragoia Euskal Mitologiako izaki fantastiko interesgarrienetako bat dugu; Suge erraldoia berriz Sugoirekin eta Sugaarrekin lotzen da, Naturaren Jainkosa Handia den Mariren semearekin eta maitalearekin alegia. Larrua mudatzen duelako, bere aldakortasuna dela eta, batez ere Laminak bizi diren azpimunduarekin lotuta egoteagatik, bere uhindurengatik, buru kopuruagatik (zazpi), kopuru magikoa alegia (tximista lurrean zazpi neurri sartuta, urre bihurtzen da, herri sinesmenaren arabera, adibidez) edota, kultur inguruko kondairak eta ikerketak kontuan hartuta (Galizatik Kataluniara), Dragoia emakume esanekoa zaintzen agertzen da eta haren agresibitatearen irudia izango litzateke, Mª Mar LLINARESek Galizako kasuan dioenez. Gizonak piztia (barka) menperatzen ikasi behar du, emakume bihur dadin, horixe da autore horrek ateratzen duen ondorioa. Bestela esanda: Dragoia Sugea da, baina arra nahiz emea da. Bi kasuetan (arra bada, etsaia irudikatzeagatik; emea bada, egokia ez izateagatik) hil egin behar da, baina ez erabat, printzesa edo emakume ideal bilakatu behar baita. Egia da sugea haztearen posibilitatea ere dagoela, belea bezalaxe esker txarrekoa dena, hori ere aurkitzen baitugu gure kondairetan, edota hura ez aurkitzearen zoritxarra ere; horregatik dragoiak Itsaso Gorrietara joko du, Beste Mundura.

Psikoanalisiak dragoiaren aurreko interpretazioa bultzatzen badu ere, menpekotasuna onartzen ez duen emakumearen sexualitate agresiboarekin lotuta dagoen aldetik, ezin dugu alde batera utzi badaudela beste aukera batzuk ere, hala nola bere irudiak, jarraibide funtzionalisten arabera, kobazuloetan bizi den izakia (lurrazpia), pertsonak eta animaliak irensten dituena (lurra) eta azkenik itsaso gorrietara hegan egiten duena biltzen dituela, horrela errealitatearen hiru mailak irudikatuz, axis mundia alegia (M. ELIADE), eta azkenik, ezkatak dituela (ura), kobazuloetan bizi dela (lurra), sua dariola (sua) eta hegan egiten duela (airea); hortaz, lau elementu nagusiekin lotzen da. Dragoiaren heriotzak, horrela, Kaosaren amaiera irudika lezake, eta egoera berri baten sorrera. Beharbada bigarren zentzu horretan, lehenengoan baino gehiago, interpretatu da tradizionalki Ongiaren indarren (San Migel edo Samiel, Patxi errementaria, herriaren heroi zibilizatzailea eta abar) eta Gaizkiaren indarren (Etsaia eta Herensugea zati femeninoak dituen Dragoi gisa) arteko borroka, eta horrek, bestalde, Xemeingo Ezpata Dantza apologetika horren bitartez berrinterpretatzea dakar berekin, San Migelen ohorez egiten dena hain zuzen ere.

Etxeko abereak

Mari, gauza guztien, izaki guztien eta animalia guztien Jainkosa den aldetik, teorikoki horietako edozein bihur daiteke. Dena den, bestelako fabulak alde batera utzita, badirudi kondairek animalia jakin batzuk nahiago izaten dituztela halako jainkosarekin edo haren kideekin lotzeko. Astoa sakratua dela esan da eskualde batzuetan, Gure Jaun Jesukristo haren gainean joan zelako. Baina Mari, bere hainbat irudikapenetan, akerraren gainean edo haren ondoan ageri da, kobazuloetako ateetan urrezko orraziaz orrazten; halaber adin eta mota desberdinetako ganadu gisa (Aatxe, Beigorri, Txaalgorri, Txekorgorri, edo Zezengorri, Zaldi gisa), eta are Zakur gisa ere. Sorginek, bestalde, katuak eta zomorroak hautatu ohi dituzte, eta hala, "etxekoak" izenekoekin topo egiten dugu.

Etxekoak

Etxeetan bizi diren izaki fantastikoak dira; Europa guztian aurkitzen dira eta Euskal Herrian Gorri Txiki, Mamur, Mozorro, Pattuek eta Prakagorriak izena hartzen dute. Haien funtzioa etxeko biztanleei laguntzea da, baina batzuetan jasangaitzak dira eta agindu ezinezko edo ilogikoren bat eman behar zaie desager daitezen. Oro har, etxekoak harrapatzeko une aproposa San Juan gaua da, zelai batean maindire bat zabalduz; bertara sartzen den zomorro oro jeinutxotzat hartuko da eta hala zainduko da.

Naturako indarrak

Natura Amak bere indarra hainbat fenomenotan erakusten du, hala nola hasierarik eta bukaerarik ez duen Lurra edo Lurbiraren bidez eta beronen alaba diren Ilazki eta Egu edo Eguzkiren (femeninoak biak) bidez. Lehenari iluntasunaren mundua dagokio, baimenik gabe bere eremuan sartzen dena zigortzen duen Gauekoren eta Gauargiren indarrarekin.

Bigarren kasuan Ortzi daukagu, zerua. Bien artean jeinu batzuk daude, antropomorfoak batzuk eta forma zehatzik gabekoak beste batzuk, hala nola Odei, Adeigaixto (haize gaizto), Lañaide (laino), gaitxotasunak (Inguma eta abar), haizearen txistua (Mateo Txistu), itsasoko ekaitzak (Traganarru) edo barnealdekoak, eta abar.

Etxea

Azkenik, Etxea arbasoekin lotzen da, Etxejaunekin, Suarekin, zeinari, erromatararen garaian bezala, gauez jakiak eskaintzen zaizkion etxea babes dezan.

Bibliografia

AZKUE, R. Mª, Euskalerriaren Yakintza. Euskaltzaindia & Espasa Calpe. Madrid. 1989.
BARANDIARAN, J. M., Obras Completas. La Gran Enciclopedia Vasca. Bilbo. 1972.
CARO, J., Ritos y Mitos Equívocos. Istmo. Madrid. 1974.
Sobre el Mundo Iberico-Pirenaico. Txertoa. San Sebastian. 1988.
De los Arquetipos y Leyendas. Istmo. Madrid. 1991.
CERQUAND, J. F., Ipar Euskal Herriko Legenda eta Ipuinak. Txertoa. San Sebastian. 1985.
HORNILLA, Tx., La Ginecocracia Vasca. Geu. Bilbo. 1981.
MUGARZA, J., Tradiciones, Mitos y Leyendas en el País Vasco. Imprenta Aldecoa. Bilbao. 1987.
ORTIZ-OSES, A., El Matriarcalismo Vasco. Universidad de Deusto. Bilbo. 1981.
SORAZU, E., Antropología y Religión en el Pueblo Vasco. Caja de Ahorros Provincial de Guipuzcoa. San Sebastian. 1980.
WEBSTER, W., Leyendas Vascas. Miraguano. Madrid. 1989.