• Pablo A. Martín Bosch. "ARITZ".
• 15/ 10/ 2001

Atalak:

Denboraren neurketa eguzkiaren arabera.

Denboraren neurketa ilargiaren arabera.

Solstizioak: San Juan eta Gabonak.

San Pedro.

Ekinozioak: San Migel.

Santiago eta San Jorge.

Santa Ana, Jasokundea eta Elurretako Ama Birjina.

Data mugikorrak: Aste Santua eta Ihauteriak.

Ondorioak.

Denboraren neurketa eguzkiaren arabera

Antzinatik, gizakia denbora neurtu ahal izateak liluratu du; izan ere, egunak eta gauak, hilabeteak eta urtaroak eta are urteak ere kontrolatzea, kultur interes hutsa ez ezik, bizitzaren beharra ere bazen, ahalik eta zehaztasun handienaz finkatu behar baitziren ehiza animaliak migratzen edo itzultzen diren aldiak edota zerealak eta gainerako elikagaiak sortzen edo agortzen diren garaiak.

Eguna eta bere iraupena izan dira ziur aski aldaketak kalkulatzeko garaian erabilitako lehen metroa. Egunak eta gauak giza jarduerak aurkako bi parametroren arabera egituratzea ahalbidetzen dute: eguna eguneko jardueretarako da eta gaua gauekoetarako, eta biak ez dira nahastu behar, bestela, euskal sinesmen herrikoiaren arabera, gaueko biztanleek egunekoak harrapa ditzaketelako, eta alderantziz. Horrela, gaueko sorginak eta iratxoak lurpean ezkutatzen dira Eguzkia agertzen denean, eta halako orduetan galdutako gizakiak bahitu egiten dituzte eta mila balentria egin arazten dizkiete hurrengo goizean askatzen dituzten arte. Eguna eta Gaua, berriro ere, aurkako ikur gisa ageri dira, eta Trumoiaren eta Tximistaren jabe den Zeruko Zeus bera ere beldurtzen duen bakarra etengabe jarraitzen dion Nyx gau beltza da.

Alabaina, egunak eta gauak ez dute beti iraupen berbera izaten, eta batzuetan bata da irabazlea, eta beste batzuetan haren aurkakoa. Beraz, Europako mendebaldean gure aroaren aurreko VII. mendeaz geroztik, mota guztietako eztabaida filosofikoak, politikoak eta zientifikoak eragin dituen arazo bat daukagu aurrean, eta arazoa gaurdaino iritsi zaigu.

Eguneko edo gaueko jarduera bakoitzari gizartean eman behar zaion denbora finkatzeko, Gizakiak zeruan nagusi den izarrari begiratu behar izan dio, Eguzkiari edo Ilargiari alegia; lehenengoak bere eremuan zentzu guztietan agintzen duen bezalaxe, bigarrenak berean agintzen du.

Ulertzen hain erraza den gertakari horrek ordea, gure ezagutza historikoaren aurrekoengan interpretazio nahaspila ugari eragin zituen antza denez. Izan ere hainbat autoreren arabera, hala nola Mircea ELIADEren esanetan, eguzkiari lotutako ikurrak nagusi izan dira gehienbat ehiztariak ziren kulturetan, eta nekazaritza kulturak berriz ilargi kosmologiei lotuagoak egon direla dirudi, batez ere lehenengoek bazka bila zihoazen animaliek, premiarik oinarrizkoenen arabera, Hegoaldetik Iparraldera eta alderantziz ibiliz aurki zezaketen beroa behar zutelako. Animalia bazkaren bila doa, eta hori eguzkiaren indarrez hazten da; beraz, ehiza Eguzkiaren atzetik dabil eta bera da janaria ematen diguna, eta jainkotiarra hortaz. Are gehiago, Gizona zen, zentzurik hertsienean, ehiztarien gizarte horietan etxerako mantenua lortzen zuena eta, beraz, botere ekonomikoa ez ezik, politikoa eta soziala eta, batzuetan, erlijiosoa ere zuena (Siberiako Txamanismoaren kasuan izan ezik, hor Emakumeak egoera hori indargabetzen baitu).

Bestalde, eta kasuak gehiegi sinplifikatzea bada ere, Mediterraneo aldeak bere iparraldeko eskualdeek baino lehenago ezagutu zituen nekazaritza eta abeltzaintza. Egoera horrek Lurraren irudia azpimarratzea dakar, eta hori oro har emankortasunaren adierazle diren ezaugarriak nabarmentzen zaizkion Emakume gisa irudikatzen da: ipurmasail handiak eta bular handiak, Europako Venus-etan aurkitzen ditugunez. Gainera, Lurrak, Emakumeak bezalaxe, ziklo batzuk dituenez, ilargiaren zikloekin naturalki eta are gehiago kulturalki bat datozenak, Emakumea, Emankortasuna, Gaua eta Ilargia eremu semantiko berekoak dira.

Emankortasun horrek gizonezkoaren partaidetza behar duen ala ez, kontu horretan ez gara sartuko. Erlazio hori gizarte primitiboetan ez da kontuan hartu askotan, sorkuntzaren kontakizun mitikoa edo magikoa soilik eskaintzeraino. Emakumeak, gizarte tradizional ezagun guztietan, umeak egiteko eta zaintzeko ardura dauka, eta horretan gizonak ez du, oro har, funtzio garrantzitsurik bete oraintsu arte. Hala ere, gizonezkoaren beharrik ezak, galiziarren sinesmenetan gertatzen denez, non iratxo batzuk baitira ibai jakin batzuk gurutzatzean baginatik sartzen direnak, edo euskaldunenetan, non harriekin edo haitzekin nolabait erlazionatzeak haurdunaldi ziurra dakarren, edo behintzat urte horretan senargaia edo andregaia aurkitzea, beharrik ez izate horrek alegia, eragin ahal izan du sinbolikoki Naturako Ama Handien sinesmena; Ama izanik, ez dute gizonezkoa behar eta, beraz, Birjinak dira. Hortaz, Ama Birjinei buruz, Jainkotasunaren Amei buruz eta Gizonezkorik gabeko Birjinei buruz ari gara. Ez da harritzekoa, beraz, Birjinari buruzko dogma katolikoa Jainkosa Handien eskualde batean sortzea, eta ondoren Jainko Maskulinoen eremua izan den Europako Iparraldean errefusatua izatea.

Denboraren neurketa Ilargiaren arabera

Lehenago esan dugunez, egun batek zehazki zenbat irauten duen jakitea, hau da, eguzkia gure gainean, sortzen denetik ezkutatzen den arte, zenbat denbora egoten den jakitea, oso gauza zaila da. Izan ere, eguna aldatu egiten da, udako solstizioko iraupenik luzeenetik neguko laburtasunera; hori aurrerago aztertuko dut ordea. Bestalde, Ilargiak askoz ere ziklo erregularragoak izaten ditu eta, beraz, ez da harritzekoa neurri gisa hartu izana hasiera batean. Horrela, 28 egunero Ilargi Betea, edo Ilbehera, Ilgora eta abar izango dugu. Beraz, Ilargiak lanaldia zedarritzen du, sekzio bakoitzean egin behar diren lanak zeintzuk diren finkatzearen zentzuan.

Beraz, ez da harritzekoa gaur egun "primitibotzat" jotzen diren gizarte askok denbora neurtzeko oinarritzat Ilargi egutegia hartzea. Horixe gertatzen da gaur egun eremu musulmaneko herrietan, Ramadan aldiari dagokionez behintzat, eta oraindik ere bada horren eraginik kristautasunean, Bazkoa eta, hortaz, Inauteriak finkatzeko garaian. Euskaldunon kasuan, neurri hori hilabetearen izenean ikus dezakegu, "Ilargi Betearen" izena baitauka (Ilbete edo Ilabete).

Ilargia, hortaz, aldaketa, hilabetea, Gaua, Bizitza eta Heriotzaren ikurra izan da, eta hala, desagertuen azken bizitokia: Hilen Argia. Alabaina, esandakoarekin 28 eguneko hilabetea besterik ez daukagu, eta horrek ez ditu oraindik klima aldaketak esplikatzen. Ilargi egutegia soilik kontuan hartuta, musulmanen eremuko aldaketa tipikoak aurkituko ditugu, non Ramadan aldia urtero 15 bat egun atzeratzen baita, berriro errepikatu gabe.

Solstizioak: San Juan (Ekainak 23 - 24) eta Gabonak (Abenduak 24 - 25)

Ilargiaren araberako hilabetea argi eta garbi definitu ondoren, hainbat filosofo Eguzki eta Ilargi egutegiak bateratzen saiatu ziren. Horretarako, egunaren iraupenik handiena eta txikiena zehazki finkatu behar zuten. Hori ez zen gauza zaila gure aroaren aurreko VII. mendean Anaximando Miletokoari egozten zaion Gnomon delakoa sortu ondoren. Eguzki erlojuak argi eta garbi adierazten zuen eguzkiaren nondik-norakoaren luzerarik handiena (udako solstizioa) eta txikiena (neguko solstizioa).

Hori horrela, gertakari horien zergati "zientifikoa" uler dezakegu, baina oraindik esplikazio sinbolikoa edo erlijiosoa behar dugu.

J.G. FRAZERen eta beste zenbaiten mailako antropologoei jarraiki, udako solstizioan, San Juan egunean alegia, hurrengoa aurreratzen da; hortaz, ez da harritzekoa santu hori Kristoren etorrera iragarri zuen hura izatea. San Juaneko erritualak eta horri lotutakoak, abenduaren 21eko Neguko Solstizioaren inguruan gertatutako Kristoren etorreraren iragarpen sinbolikoa dira. Neguko solstizioak, tradizionalki abenduaren 21etik hurbil dauden egunetan eta, katolikoen jai egutegian, hil horren 24tik 25erako gauean ospatu denak, egunak gauaren aldean duen iraupenik laburrena dakar. Nolabait esateko, Eguzkia egun horretan jaiotzen da, eta gertakari hori ez da oharkabean geratu nagusitu den erlijioaren baitan; hori horrela, data horri lotutako erritual paganoa berrizendatu egin da.

Gaurko euskal eremu geografikoan, hau da, zazpi probintzietan, bi estatutan eta hiru administrazio komunitatetan banatuta dagoen horretan, suari lotutako erritualak aurki ditzakegu, hala nola Gabon Zuzia erretzea, bere errautsak geroago azienda edo etxea babesteko hainbat ekintzatan erabiltzeko.
Halaber, urari lotutako erritualak ditugu, hala nola gaueko hamabietan iturri desberdinetako ura jasotzea, Gabon gauean edota Urte Zaharrean.

Familia ospakizunen garaia ere da, ahaideak edo auzokideak bazkarietan biltzekoa. Eta oparien garaia halaber. Baina, batez ere, Eguzkia bere unerik babesgabeenean dagoela, jaiotza hori, kristaututa dagoeneko, Gipuzkoan Olentzero, Olentzaro edo Onentzero irudiaren bitartez adierazten den aldia da. Irudi horrek, aurpegia kedartuta duen ikazkinean hezurmamitua, oparoaldia iragartzen du eta opariz betetako zakua dakar. Enbor betearen ("tronco cagón") irudia ere hor dago, barnean herritarren opariak dituela, oraindik Pirinioetan ospatzen denez, Ekialdeko Pirinioetan batez ere.

Neguko Solstizioa, Gure Jaunaren Jaiotzaren egunetik hurbil kristauen egutegian, Kristoren jaiotzari lotutako hainbat ekitaldiren bitartez adierazten da, bukatzen den urtean haurren betiko bahiketekin eta epaiketa sumarisimoekin.

Sei hilabete geroago Udako Solstizioa ospatzen da, Eguzkia goren aldian egon eta gainbeheran hasten denean. Santutegi kristauean San Juanen irudiari lotu zaio, hura izan baitzen Kristo Salbatzailearen etorrera iragarri zuena. San Juan Bataiatzailea izan zen Jesus bataiatzeari hasieran uko egin ziona, bera gizaki hilkor hutsa eta azken hori Jainkoaren Semea zelako. Jesusek, ordea, bataiatzeko eskatu zion eta azkenean hala egin zuen.

San Juan egunean eta hurbileko datetan, hainbat herrik Gabonetakoen antzekoak baina aldi berean desberdinak diren erritualak dituzte. Horrela, neguko sua txikia zen, jaiotzen den izakia bezalaxe, eta udan berriz handia, auzokoen artean egindako su erraldoiak, eguzkiaren indar handien adierazleak, gaur egun gero eta gutxiago egiten badira ere.

Abereentzat eta etxearentzat ongarri gisa erabilitako enborrak eta zuhaitzak orain kolektiboki eta sozialki erabiltzen dira. Horrela, herniak sendatzeko erabiltzen dira (Asturias, Kantabria, Euskadi, Nafarroa, Aragoi, eta abar), edo, adarrak bezala, maitasun harreman berriak lortzeko.

Halaber, urak funtsezko zeregina dauka, iturriak edertzen dituelako ez ezik, baita egun horietan egiten diren bainuak eta baita goizeko ihintzaren gainean oinutsik edo bilutsik ibiltzearena kontuan hartuta ere. Gainera, teilatu hegaletatik erortzen den ura jaiotzean hiltzen diren haurrak bataiatzeko balio du, Josemiel BARANDIARANek, besteak beste, adierazitakoaren arabera.

Eguzkiak gaueko indar gaiztoen aurrean duen indar onberaren handiaren handiaz, herritarren imaginarioko dragoiak lotan geratzen dira egun horretan, eta erritoari jarraitzen bazaio, sorgindutako printzesak eta gainerako jeinu femeninoak erreskata daitezke (Galizia, Asturias, Kantabria, Euskal Herria eta abar).

San Juan eta inguruko egunetako ospakizunak, beraz, Ongiak Gaizkia eta Egunak Gaua garaitzearen adierazle dira. Hala ere, garaipena ez da inoiz oso-osoa izaten imaginario kolektibo tradizionalean, oparoaldiaren ondoren iluntasuna datorrela baitaki. Udako Solstizioari lotutako dantzek, nolabait, Naturak kontrako indarrak garaitzea irudikatuko dute.

San Pedro (Ekainak 29)

San Pedro jaia, ekainaren 29an ospatzen dena, alde batetik San Juan egunetik hurbil dago, izan ere, ordurako ez dira herri guztietan bukatu egun horretako ospakizunak. Bestetik, hurbil ditu izen bereko zutoina ezartzen den Maiatzeko erritualak ere, eta halaber geroago etorriko den Santiago eguna; Apostolua eta Elizaren Harria denaren babespeko arrantzaleen kofradiek beren kontuen balantzea egiten dute eta horien arduraduna aldatzen dute, Apostolu Nagusiaren egunean hain zuzen ere. Horixe da kostaldeko herrietan egiten dena, hala nola Lekeition. Horretarako Kaixarranka, edo garai batean kontu liburuak gordetzeko erabiltzen zen kutxa handi baten gaineko dantza, egiten da.

Alabaina, San Pedro ez da, jatorrizko lanbidez arrantzalea zelako, itsasoko jendearen patroia soilik; izan ere, barrualdeko herriek ere, hala nola Bizkaiko Durangaldeko Berrizek, babesletzat gurtzen dute. Beharbada, San Juanen eta Santiagoren artean kokatuta egotea da egun horretan ezpata dantzak erakustearen arrazoia, Galiziako kostaldeko hainbat herritan gertatzen den bezalaxe; edo beharbada, elkarte itxiak izateak, kofradiak alegia, iniziazioaren zentzu hori ematen die.

A. MONTESINOk, Fiestas Populares de Cantabria-n, t. I (Ed. Tantín, Santander, 1984) San Pedroetako erritualen eta suaren bitartez espiritu txarrak uxatzea, gauari lotutako ilargi erritualak, arrantzu aldia irudikatzen duena, erresistentzia fisikoko probak, itsasoko ordezkariak diren durdoien rola, eta marinelen eta beren ingurunearen ikurra diren Comillas-eko dantzarien pausoek duten erlazioa bilatu du.

Interesgarria da hauxe egiaztatzea, MONTESINOk deskribatutako emanaldien egitura ia puntuz puntu bat datorrela Berrizen egiten denarekin, hau da, dantzarien bilkura, Donianeatxa edo San Juan zuhaitza ezartzea, gizonezkoen dantzak eta dantza sozial mistoarekin bukatzea. Desberdintasun nagusia Berriz kostaldean ez egotea da, barrualdeko herria baita. Baina baliteke beste mota bateko kofradiako igarotze errituala izatea.

E. GOMEZ PELLÓNek eta G. COMAk ere aztertu dute San Pedro jaietako errituala, orain Asturiasen (Fiestas y Rituales de Asturias. Período Estival). Haien arabera, ekainaren 29ak, hil bereko 24arekin lotuta, "oinarritzat urtaro hasierako errito baten epigonoa dauka; errito horrek egutegiko beste egun batzuetan aurkituko du berpizte txiki bat oraindik ere, bizitza kosmiko-begetala goratzeko ospakizun ziklokoa da, oso aspaldiko aldi historikoetan errotutakoa hortaz". Iturriak eta leihoak apaintzeko garaia da, su handiak egitekoa (rozu), maiatzeko zuhaitzak aldatzekoa, Santuari itsasora botatzeko edo erretzeko mehatxua egitea, baldin eta bere babestuen eskariei jaramonik egiten ez badie, Lekeition ere gertatzen denez. Oparotasun eta emankortasun dantzen garaia da.

Askotan esan izan da Santiagoren irudia, eta are San Migelena ere, zaldunen ideala dela eta, beraz, haien omenezko dantzak gerra dantzak direla. Orain ordea, erlaziorik handiena nekazaritza, abeltzaintza eta arrantzarekin dutela ikusten dugu, hau da, elikadurarekin. Ez dugu ahaztu behar gerraren Jainkoa zen Marteri berari ere emankortasun erritoak eskaintzen zitzaizkiola.

Ekinozioak: San Migel (Maiatzak 8, Irailak 29 eta Urriak 16)

Solstizioak eguzkiaren argiaren iraupenik handienaren (udan) eta txikienaren (neguan) adierazle badira, begi bistakoa da iraupen luzea eta laburra parekoak diren beste bi data egongo direla, ekinozioak alegia. Horrela, Udaberriko ekinozioak (martxoaren 21ean) eta Udazkenekoak (irailaren 21ean) eguneko indar onuragarrien eta gaueko indar kaltegarrien arteko borroka adierazten duten datak edo mugarri sinbolikoak aurkitu behar ditugu.

Sinbolikoki, egutegi kristauean irailaren 29an San Migelek Deabrua garaitzea ospatzen dela ikusten dugu, eta antzina Udaberriko ekinozio aldera ospatzen zen beste San Migel baten erreferentziak badaude.

Ongiaren eta Gaizkiaren, Argiaren eta Iluntasunaren arteko borroka Dragoi Kaotikoaren eta goiaingeru salbatzailearen arteko borrokan oso adierazpen egokia dauka. San Migelen eta Herensugearen, heroi salbatzaile eta zibilizatzailearen eta azpimunduko indar ezezagunen arteko gerra da; azken horiek irudikatzen dituena ezkatak dituen (Ura), kobazuloetan bizi den (Lurra), ahotik sua botatzen duen (Sua) eta itsaso gorrietara hegan egin dezakeen (Itxasgorrieta: Airea) izaki gaiztoa da. Gargano edo Gargantua eta Gargamella erraldoiari aurre egiten dion goiaingerua da; euskal imaginarioan haiek Basajaunekin eta Basandererekin lotzen dira eta, hedaduraz, Torto, Jentil, Antxo eta abarrekin.
Beraz, ez da harritzekoa San Migel ospakizunen inguruko egunak, Udaberriaren nahiz Udazkenaren hasierakoak, gerra dantzetan eta erritualetan irudikatzea, Ongiaren eta Gaizkiaren arteko benetako borroka sutsuetan alegia, Arretxinagako "San Migelen Ezpatadantza" dantza berrian egin zen moduan, tolesgabeki gure ustez.

Santiago DE LA VORÁGINE, La Leyenda Dorada delakoan, Goiaingeruari egotzitako agerpenak eta mesedeak kontatzen dizkigu. Horrela, herriaren sinesmenaren arabera Gargano mendiaren tontorrean gertatutakoa aipatzen du; bertan, artzain batek idi bat galdu zuen eta, aurkitu zuenean, haren jabeak pozoitutako gezi batez hil nahi izan zuen, baina gezia bere helmugatik desbideratu zen eta, atzera itzuliz, arkulari dohakabea hil zuen. Kondaira sortu zen horrela; izan ere, gertaera zeruko armaden esku hartzeari egotzi zitzaien. San Migel aziendaren babesle gisa agertzen da horrela. Bestalde, Gargano, Gargan, Gargantua edo dena delakoaren eta Udaberriko Ekinoziorik hurbil dauden Inauteri jaien arteko erlazioa adierazi behar dugu. Izan ere, hura Gargamella bere amaren ezkerreko belarritik jaio zenean, Garizuma prestatzeko betekada handien ondoren kaka gehiegi zegoenez ezin izan baitzen ohiko bidetik jaio, ardo eske atera zen, Claude GAIGNEBET El Carnaval-en adierazten duenez.

Beste behin, autore beraren arabera, lapur batzuek idi bat ezkutatu zuten kobazulo batean. Horrek euskal kondaira batzuk ekartzen dizkigu gogora, hala nola Natura Jainkosa handia zen Marirekin lotutakoak eta halaber ahotik sua botatzen zuen idi erraldoi batek zaindutako Bizkaiko Gorbeia leitzean ezkutatutako altxorrarena, bat datorrena bestalde beste alegiazko hainbat pertsonaiarekin (Dragoiak, Erraldoiak, Lamiak eta abar). Idia berreskuratu ondoren, Goiaingeruak beste ekintza bat egin nahi izan zuen, eta gizon indartsu bat bidali zuen ahalegin handirik gabe elizaren eraikuntza eragozten zuten haitz handi batzuk kentzera; eragozte hori Euskal Herrian Jentilak, Mairuak, Laminak eta antzeko jeinuei egozten zaie.

Halaber, Tunba uhartetxora joatean urriaren 16an, autorearen arabera antzinako ospakizunaren egunean, emakume haurdun bat uretan murgilduta geratu zen, baina ez zen hil, izaki zerutiarrak lagundu baitzion azalera onik ateratzen itsasoan erditu ondoren. Horrek, beharbada, Lamiaren erditzeari buruzko euskal sinesmen eta kontakizunekin eduki lezake lotura.

Beste kontakizun batean, San Gregorio Aita Santuaren aurrean agertu zela dio, Erroma suntsitzen ari zen izurritearen amaiera iragartzeko. Horren ondorioz, San Migelen omenezko santutegi bat eraiki zen, eta haren ospakizuna maiatzaren 8an finkatu zen. Beraz, Goiangeruari eskainitako hiru egun ditugu: maiatzak 8, gaurko irailak 29 eta lehen aipatutako urriak 16.

Aurrerago, gure Ciceronek dioskunez, Konstantinoplatik hurbil dagoen leku batean tenplu bat eskaini zitzaion, Vesta Jainkosaren omenez, su sakratua eta makrokosmosaren egonkortasuna zaintzeaz arduratzen zenaren omenez alegia, lehenago zegoen beste baten gainean. Tenplu horretan sendaketak gertatzen ziren.

Horrela, Goiaingeruak badu zeresanik bizitzari eta heriotzari buruz, baina gizakien bizitzari eta heriotzari dagokienean ez ezik, baita unibertsoan dagoenari buruz ere; izan ere, egunaren eta iluntasunaren arteko borroka da, ekinozioaren irudikapena da, eta (nahi den) Naturaren garaipenarena.
Ikusten dugunez, San Migelen irudian hainbat esanahi biltzen dira: gerlaria da, Luziferren, Gaiztoaren, Dragoian hezurmamitu den Satanen aurkako armada zerutiarren burua da, baina baita gidari espirituala ere, Paradisu Zerutiarraren bidea erakusten duen psikoponpoa eta psikagogoa, bera bezala sendatzailea zen Hermes paganoari nagusituta; horrek bere omenez egindako arma dantzen sinbolismoari buruzko bi interpretaziora hurbiltzen gaitu.

Maiatzeko San Migelek abelburuak mendiko larreetara joan behar duten eguna adierazten du (Eloy GÓMEZ PELLÓN eta Gema COMA GONZALES, Fiestas de Asturias-en, Caja de Ahorros de Asturias, 1985, 22. orr.), eta udazkeneko San Migelek berriz, herri lurretatik itzuli ondoren azoken garaia iragartzen du. Horrela, San Migelen inguruko egunetan egiten den erritual orok, gure ustez, interpretazio elementu hori eduki beharko du kontuan. Gainera, kontuan eduki beharko dugu euskal sinesmenen munduan Goiaingerua nola irudikatu den; izan ere, Europako beste hainbat lekutakoaren oso antzekoa iruditzen bazaigu ere, Santiago DE LA VORÁGINEk eta beste zenbait autorek jasotako bertsioena alegia, tokian tokiko kontakizun bakoitzak lurralde bakoitzaren berezitasuna eta interpretaziorako bide berriak erakuts diezazkiguke.

Euskararen eskualdeko pentsamendu magikoaren biltzaile handia dugun Josemiel BARANDIARANek San Migel in Excelsis santutegia aipatuko liguke lehenik. Santutegi hori Nafarroaren, Gipuzkoaren eta Arabaren arteko mugan dago, artzaintza ekonomia nagusi den zonan; monumentu megalitikoz jositako lekua da, eta Aralar izena bera ere Ara eta Larra hitzetatik eratorri dela dirudi, hau da, "aldarearen larrea". Antza denez, gaurko tenpluaren zimenduen azpian arabiarren eta erromatarren beste aurreko batzuk daude. Kondaira oso zabalduta dago Europan, eta horren arabera, Erdi Aroko zaldun batek, Teodosio Goñikoak gure kasuan, nahi gabe gurasoak hil ondoren, Aralar mendiko leizera eramango duen penitentzia gogor bat bete beharko du. Han, Dragoiak irentsi behar duen neska bat aurkitzen du. Zaldunak laguntza aginduko dio neska dohakabeari baina, munstroa agertzen denean, Goiaingeruari deitu behar izango dio, zeina zerutik jaitsiko baita pizti gaiztoaren lepoak mozteko eta aldi berean penitentziagilea zigorretik askatzeko.

Beste batean, mehatxuari amaiera emango diona Zaroko jauna da, bolboraz betetako txahal larrua munstroaren barrualdera botatzen duenean. Arrasaten, errementari bat da munstroa akabatzen duena eta Urduñako aldaeran haur batek egiten du hori. Alabaina, kondaira garai batzuetan edo besteetan gehiago zabaldu bada ere, kristautasuna iritsi baino askoz sinesmen zaharragoetan oinarrituta dago, zalantzarik gabe.

Azkenik, San Migelek oso talde zehatz baten joana eta etorria adierazten du ere, artzain mutil gazteena alegia. Hau da, San Migelak mugarri sinbolikoak dira norbanako bakoitzak duen zeregina finkatzeko. San Migel mugarria da igarobideko erritualean.

• San Miguel Luziferren edo Satanen aurkako milizia zerutiarren burua da.
• San Miguel Dragoiari (Herensuge, Iraunsuge) oldartzen zaio.
• San Miguel Hermes - Mercurioren bertsio kristaua da.
• San Miguel Psikagogoa da.
• San Miguel Psikoponpoa da.
• San Miguel Zeruaren eta Lurraren arteko bitartekaria da.
• San Miguelek ahalmen sendatzaileak ditu.
• San Miguelek tenplu bat dauka Konstantinoplan, Vestari eskainia zegoen beste zaharrago baten zimenduetan eraikia, planta zirkularrekoa (Xemeingoa hexagonala da, tamaina handiko trikuharri natural batekin).
• San Miguel maiatzean, irailean eta urrian ospatzen da.
• San Miguel behi azienden zaindaria da Garganon.
• Gargan edo Gargantua ardoarekin eta Inauteriekin dago erlazionatuta.
• Herensuge edo Iraunsuge Mari Jainkosaren senar Sugoi eta Sugaar suge arrarekin dago erlazionatuta.
• Zezenak edo idi babestuak Marirekin eta azpiko munduarekin jartzen gaitu harremanetan.
• San Migelek egutegian azienda azoken egunak adierazten ditu, abelburuak herri larretara joan-etorri aurretik eta ondoren.

Santiago (Martxoak 25, Uztailak 25 eta Abenduak 30) eta San Jorge (Apirilak 23)

Uztailaren 25ean (Santiago) eta 26an (Santa Ana) egiten da Dantzari Dantza Durangaldeko herria den Garain. Egun batzuk lehenago, hilaren 20an, dantzariak udaletxearen ate aurrean bildu dira entsegua egiteko (K. DE HERMODO) eta dantzari zaharrak burutu beharreko puntuak eta posizio aldaketak eztabaidatzen dituzte. Santiago egunaren ospakizunean, tradizionala da euren fardela segizioan Santa Ana baselizaraino eramatea, non gaua igarotzen baitu, eta Dantzari Dantzaz gain Gernikako Arbola Dantza ere, jatorri ezezaguna duen baina gerora hain ospetsua egin den musikagatik hala deitua, dantzatzen dute.

Julio CARO BAROJAk jaiaren esanahia zein izan litekeen adierazten digu, Santiago gerlarien babesle nagusia dela baina lehenago balitekeela San Migel izatea esaten digunean; bi egunen artean loturak aurkituko genituzke hortaz. Horrela, litekeena da ospakizun batetik bestera igaro izatea eta biek antzeko sinbolismoa edukitzea.

Urrezko Kondaira delakoan, Santiago DE LA VORÁGINEk adierazten digunez ere, Penintsulako lurraldeetan arrakastarik gabe predikatu ondoren, Apostolua Judeara itzuli zen eta bere ikasle Fileto deabruaren kateetatik askatu zuen, gerora erlijio berria bere egingo zuen Hermogenes magoak bidalitako Gaizkiaren indarrek preso baitzeukaten. Orduan Abiatar-ek, Apostoluak haren erlijio paganoarentzat zekarren arriskua ikusita, lepoa motz ziezaioten agindu zuen. Horrek ezpata dantzekin jartzen gaitu harremanetan eta, zehazkiago, lepoa moztuta duenaren irudiarekin, "larrosan" agertzen den moduan. Buru mozketa Martxoaren 25ean gertatu zen, baina Uztailaren 25 arte ez zuten gorpua Compostelaraino eraman, Abenduaren 30ean lurperatzeko.

Herriaren asmamenaren arabera, San Iago hil zenean, haren ikasleek gorpua lemarik eta gobernurik gabeko itsasontzi batean ezarri zuten, eta Galiziako kostaldean hondartuta geratu zen untzia. Haren jarraitzaileek audientzia eskatu eta Otseme Erreginarekin (botere matriarkalen baten kutsua?) hitz egitea lortu zuten. Lehenago, ordea, gorpua Apostoluaren itxura hartu zuen haitz baten gainean ezarri zuten. Erreginak mezulariei Espainietako Erregearengana joateko aholkua eman zien; azken horrek atxilotu eta espetxean sartu zituen, baina ihes egitea lortu zuten. Erregeak haien atzetik soldaduak bidali zituen, baina horiek hil egin ziren igarotzen ari ziren zubia eraitsi egin zenean. Orduan, Erregea kristautu egin zen, kontakizunak dioskunez. Erreginak, gero, larrean dabiltzan idi batzuen bila joateko eskatu ziren; idiak berez zezen suharrak ziren. San Migelen kasuan bezala, abelburuek garrantzi handia dute. Alabaina, esandako lekura zihoazela, dragoi bat agertu zitzaien, San Migeli bezalaxe. Apostoluaren jarraitzaileek Gurutzearen keinua egin eta munstroa desagertu egin zen. Orduan zezenak otzan bihurtu ziren eta, inork gidatu gabe, Otsemearen jauregira iritsi ziren, erdiko patioan geratzeko; Erreginak hori Jainkoaren adierazpentzat interpretatu zuen, panteoia bere egoitzetan eraikitzeko baimena eman zuen eta bera ere kristautu zen.

Beharbada, Jaun edo Andre baten sinesmenak paganismotik kristautasunera aldatzeari buruzko sustraiak aurkituko ditugu hor. Deigarria da botere politikoa emakume baten esku agertzea, hori ez baitzen ohikoa Europa osoan. Alabaina, imaginario kolektiboan emakumeek zuten posizio sinbolikoa ez ezik, baita, XIX. mendean aldarrikatzen zen eta orain baztertzen den ideiaren arabera, haiek benetako botere politikoa eta ekonomikoa zutela pentsaraz liezaguke. Beste hainbat kontakizunek zenbait motatako presoen askatasuna dute aipagai, eta horrek Bizkaiko zalduna ekartzeko Mariren zaldia, hildakoen berpizkundea eta abar gogora ekar liezaguke. Hortaz, paralelismo sinbolikoak aurkitzen ditugu San Migelen eta Santiagoren irudien artean, eta gauza bera gertatzen zaigu Jurgi Deunarekin ere, ikusiko dugunez. Hirurak dira Erdi Aroko gerlariaren adierazpenak, dontzeilak Dragoiaren edo Mamuaren atzaparretatik askatzen dituen zaldunaren irudi ideala. Hirurak dira bitartekariak Ama Birjinaren aurrean gaixoa senda dadin eta, azkenik, hirurek dute harremana erlijio kristauaren alderik femeninoenarekin. Hori bat dator Naturako Ama Handien irudiekin, hau da, Mari, Amari, Maia, Amaia, Lamia, Lumia, Elilamia, Basandere, Xana, Anjana, Ayalgas, Anjanas, Mouras, Donas D'Aigua, Moricas, Encantadas eta Penintsulako Iparralde osoan zehar ezagunak diren beste hainbat izenekin. Apostoluari buruzko Galiziako kontakizuneko Otseme Erreginaren bizitokia bera Jurgi Deunaren beste zaharrago baten gainean eraikita dago. Hiru pertsonaiek beren sinboloak gainjarri balituzte bezala da; Hermes edo Merkuriotik San Migel, Santiago eta Jurgi Deuna irudietara igarotzen gara, paganismoko jeinuek izaera kristaua eskuratuz horrela.

Mª Mar LLINARESek beste ikuspegi bat ahalbidetzen digu Apostolu Santuaren irudia interpretatzeko garaian. Izan ere, emakumearekin duen harreman estuak, alde batetik Otseme Erreginak, bestetik Mourak, zeinarekin hura identifikatzen den, eta azkenik, hura itxuraz bilakatzen den Sugeak edo Dragoiak hezurmamitzen du. Gertakari hori bat dator gainerako imaginario femenino tradizionalarekin, non Xanas eta Encantadas izenekoak, Moricas eta Donas deitutakoak, edo Mari bera, bihurtzen diren Piztiarekin edo San Juan gauean izan ezik urte osoan zelatatzen dituen Mamuarekin asoziatzeko joera baitago. Harreman horrek, ikertzailearen arabera, gizonak esaneko emakumea aurkitzeko duen desioa inplikatuko luke, hau da, emakumeak duen "deabrua" hiltzeko eta haren alderdirik samurrena eskuratzeko nahia. Ile horiak, zuloan egotea, panpoxa izatea, nekazariak ametsetako emakumearengan bilatuko lukeena izango lirateke. Hori horrela, Santiagoren irudia, eta baita San Migelena edo Jurgi Deunarena ere, emankortasun irudiak bailiran hartu behar ditugu gehiago, eta horrek badu eragina, gure ustez, ezpata dantzen burutzapenean, emakumezkoen partaidetzarekin dantza sozial misto bilakatzen baitira gainera.

Jurgi nekazaria da gerlaria baino lehenago (Geos: Lur eta Orge: "lurra landu" adierazpenetik dator Jorge); San Migelen tenpluetara berriz, seme-alabak izan nahi dituzten bikoteak joaten dira

Santa Ana (Uztailak 26), Edurneko Ama Birjina (Abuztuak 5) eta Ama Birjinaren Jasokundea (Abuztuak 15).

Santa Ana Ama Birjinaren ama da eta, beraz, Jesukristoren amona amaren aldetik kristauen santutegian. Datu hori interesgarria da kontuan hartzen badugu judaismoan amaren aldetiko ondorengotzak adierazten duela zein familiatakoa den. Ama da, judua izanik, ezaugarri hori seme-alabei transmititzen diena. Eta interesgarria da, halaber, kontuan hartzen badugu hainbat eztabaida, Pirinioetako kulturak aspaldiko matriarkatuaren aztarnak dituenentz alegia, XIX. mendean esaten zenez (J. J. BACHOFER eta abar), edota mitologia matriarkalistak ote diren (Andrés ORTIZ-OSÉS).  

Emakumearen garrantziak etxeari dagozkion erabakietan eta, era berean, jaiotzari eta heriotzari lotutako erritualetan, hilobien zaintzan eta hildakoen arimei eskainitako su sakratua mantentzen, oso oraintsu arte iraun du. Ez da harritzekoa, hortaz, Kristo Salbatzailearen irudiaz baino gehiago, mendebaldeko Pirinioetako kulturan Naturako Ama Handiak ardatz dituen mitoaren bitartez nagusitzea kristautasuna. Jean CHEVALIER-ek eta Alain GHEERBRANDT-ek beren Diccionario de Símbolos-en diotenaren arabera, "tradizio zeltikoan, jainkosa femenino handiak, jainkosa bakarra hasieran, panteoiko jainko maskulinoei kontrajarrita (Zesarren eskema teologikoko Minerva da), birjina eta ama izatearen bi ezaugarriak ditu". Aurrerago, jainkosa zeltikoak hainbat izen izan dituela esaten dute, horien artean Ana eta Dana Irlandan, eta horren korrespondentzia direla Diana klasikoa eta Juno - Minerva - Palas hirukotea. Mendebaldeko Pirinioetan, kultura zeltaren eragina hain begi bistakoa izanik, lurralde horietan kristautasuna pixkanaka sartzeko urratsa egina zegoela baiezta dezakegu; izan ere, hainbat erritual eta sinesmen paganok hor iraun dute, nagusitu zen erlijioak fisikoki eta teorikoki suntsitu nahi izan baditu ere. Horren erakusgarri dira XV. mendean Mundakan Mariri eskainitako erritoak, geroagoko sorginkeria eta heresiagatiko prozesuak eta abar, gure garaietaraino ere iritsi direnak.

Santiago DE LA VORAGINEk Santa Ana "antzutasun emankorraren eredutzat" deskribatzen du, eta ez da beharrezkoa berriro aipatzea Ama Birjinak berak erditzeko gaitasuna duela, ezein gizonezkorekin kontakturik izan gabe ere. Emankortasunaren azken misterioa da, pentsamendu tradizionalean ikuspuntu logiko batetik esplika ezina, edo behintzat eztabaida publikoetan alde batera utzia, mundu pribatuaren arlokoa izateagatik. Uztailaren 26an ospatzen den Santa Ana Ama Birjinaren Ama da edota, bestela esanda, Amen Ama. Mitologia tradizionaletan denboraren iragana gure bizitzaren hariak albaintzen, ehotzen eta mozten dituzten hiru emakumezkok irudikatzen dute, baina batzuetan baita irudi bikoitz femenino batek ere, izaera eta, batzuetan izen berbera daukaten ama-alaben irudiak alegia. Horixe izango litzateke Mariren kasua euskal mitologian; izan ere, alaba managaitza ez ezik ama eta emaztea ere bada. San Anari dagokionez, beraz, emankortasunaren eta denboraren alderdia azpimarratu nahi dugu.

Uztailean eta abuztuan, urteko hilabeterik mehar eta lehorrenetan hain zuzen ere, emankortasunaren Jainkosen festak izaten dira. Kontraesana dirudiena etorkizuna itxuratzeko inkontziente kolektiboaren nahia besterik ez da, zalantzarik gabe. Eguzkia iluntasunaren aurkako borrokan arriskuan dagoenean, San Migeli deituz indartu behar badugu, uzta lehorteak eta elikadurarik ezak suntsi dezaketen garaian Naturako Ama Handien bitartekaritzaz hobetuko da. Hor kokatu behar ditugu ospakizunak. Gainera, Ama Birjinaren Jasokundean hura zeruetara igotzea ospatzen da. Gertakari horrek dantza estatikoren batean pentsarazten digu beharbada, iniziazio mistiko edo txamaniko batean. Baina ez dugu uste horrelako ezer denik. Iniziatzen den arima maila gorenago batera jasotzea edo goratzea da, besterik gabe, ondoren itzultzeko; horregatik, dantzari baten heriotza eta berpizkunde sinbolikoa irudikatzen da.

Data mugikorrak: Aste Santua eta Inauteriak

Jai egutegia finkatzeko garaian agertutako arazoetako bat denboraren eguzki eta ilargi neurriak egokitzea izan da. Eguzki urteak 365 egun pasatxo dauzka, hau da, eguzkiak hasierako posiziora itzultzeko behar izaten duen denbora edo, gaurko parametroetan, Lurrak hasierako lekua berreskuratzeko behar izaten duena. Bere ibilbidean, Lurrak eguzkiarekiko makurdura desberdinak ditu eta, aldi berean, haren posizio erlatibora hurbildu eta handik urrundu egin da, urtaroak, solstizioak eta ekinozioak sortuz. Azken horiek garrantzi handia izan dute kultura tradizionaletan; izan ere, abelburuak mendira igo edo jaitsi behar zuten garaian finkatzeko edo egin beharreko nekazaritza lana zehazteko balio baitzuten. Horrek jai eta ospakizun handiak ekartzen zituen berekin, eguzkiaren jarduerari lotutakoak batez ere.

estalde, ilargiak ere lanak zehazteko balio izan du. Egutegi katolikoan garrantzi berezia dauka Udaberriko lehen ilargi beteak, hortik aurrera finkatzen baita Garizuma, Aste Santua edo Jesukristoren Nekaldiaren ospakizuna eta, beraz, Inauterien garaia. Baina ilargiaren zikloa ez dator bat eguzkiarenarekin, 28 egun baino gehixeago besterik ez baitu behar bere ibilbidea osatzeko. Horren arabera, Udaberriko lehen ilargi betea, hau da, ekinozioaren ondokoa, martxoaren 22aren eta beste 27 egunen artean gerta liteke eta, beraz, mugikortasuna dago egutegian datak finkatzeko.

Aste Santuak Jainkoaren Semearen Nekaldia irudikatzen du. Une horretan egiten dira segizioak eta penitentziak, mahatsondoari eta ardoari lotutako erritual paganoei lotuta beharbada. Bizkaian ezagunenak Ibarrangeluan, soldadu erromatarren prozesioarekin, Balmasedan, Via Crucis-arekin, eta Lekeition dauzkagu.

Berrogei egun lehenago, Otsailean edo Martxoan, Inauteriak ospatu dira. Jai horiek paganoak dira nagusiki, eta aztertu dituzten hainbat autorek beste hainbat esanahi eman dizkiete. Batzuek Carnaval terminoan "Carrus Navalis" delakoaren aztarnak ikusi nahi dituzte, hau da, aldi honetan gertatzen den balioen alderanzketaren erakusgarri gisa, data horietan Egiptoko basamortuan arrastaka zeramaten untziarena. Beste batzuek, ordea, "Carne Velare" edo "Carnes Tollendas" nahiago izan dute, hortik aurrera debekatzen baita tradizionalki haragia jatea. Euskal Herrian, bi termino erabili dira: ihauteri edo inauteri, eta aratuzte edo aratuste, eta bigarrena da debekuari hobekien egokitzen zaiona.

Inauteria alderanzketa garaia da, mundua alderantziz egituratzen den aldia, kaosa dantzatzeko garaia, emakumez jantzitako gizonezkoena, otordu handiena, mozkorraldi kolektiboena, eta Garizuma prestatzekoa. Hortaz, txantxen eta lasaikeria sexualaren aldia da. Horrek guztiak badu esplikazioa; izan ere, Inauteri garaian sortutako seme-alabek, eman nahi zaizkien esanahi mistikoak alde batera utzita, urtearen bukaeran jaioko dira, eta hortaz emakumeak nekazaritza lanetan parte hartu ahal izango du, eta urtaroan zehar indarberrituta, hurrengo urtean berriro lan egin ahal izango du. Bestalde, San Martingo txerri hilketako okela data hauetan kontsumitu behar da, bestela usteldu egingo baita eta gaixotasun eta izurriteak eragingo baititu. Horrela, ordura arte gordetako guztia jan behar da, eta horrek ardoarekin batera otordu handiak egitea dakar berekin.

Baina Inauteriak neguaren heriotzaren mugarri sinbolikoa ere dira, eta ez da harritzekoa maskarada eta xelebrekerietako pertsonaia nagusiak gertakari horri lotutako izakiak izatea; hala interpretatzen du hartzaren irudia Claude GAIGNEBETek, hartzaren agerpena baita neguko lozorroaldiaren bukaera iragartzen duena. Jai horietan errepikatzen den beste pertsonaia bat kolore beltzari lotutakoa da, kolore horretako arropak jantzita doalako, Zuberoako Maskaradetan adibidez, edota neskak zikindu nahian aurpegia belztuta dabilelako, hala nola Bizkaiko Markinan, non zahagi dantzan, horren eramaleak, mozkor plantak eginez, aurpegia belztuta daraman. Gaua da, negua, nekazaritza lanetatik baztertu dena eta, beraz, alferra izateagatik taldetik egotzi dena, ez baitu lana ahalbidetzen; nesken atzetik dabilena da, emankortasunaren aipamen garbia eginez.

Beharrezkoa da, hortaz, Haragia hiltzea, iluntasun aldia desagertzea argiari eta lanari leku egiteko. Gaiztoari epaiketa sumarisimoak egiten zaizkion garaia da, Judas, edo Markitos, Miel Otxin edo Pitxu edo beste hainbat eszenaratzeetan beste hainbat izen dituztenak erretzearen aldia. Laburbilduz, Ongia Gaizkiaren aurka, Argia Iluntasunaren aurka, Eguna Gauaren aurka borrokatzen den garaia da. Eta, halaber, gizarte jaien aldiaren hasiera da, orduan hasten baikara ikusten jokoak eta Donibane zuhaitzekin egindako trebetasun dantzak eta abar.

Ondorioak

Jai egutegiak badu zeresanik komunitateak egiten dituen lanei edo jarduerei dagokienez; izan ere, jaiegunek sinesmenak, izenak, haren mundu magikoa eta erlijiosoa, akatsen eta bertuteen erakusgarri diren pertsonaiak eta herriaren nahiak erakusten dizkigute. Beraz, dantza bat ezin dugu bere testuinguru historiko eta kulturaletik at aztertu, garai jakin batean frustrazioak edo lorpenak bideratzeko balio izan duena beste garai batean beste xede batzuetarako erabili izan baita, Mircea ELIADEk El Mito del Eterno Retornon gogorarazten digunez.