Dantzari Dantza

Dantzari Dantza Bizkaiko Durangaldeko dantza zikloa da. Eskualde hori aberatsa da mitologian, antzinako sinesmenetan eta nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritutako ekonomian. Bestalde, Erdi Aroan Nafarroako erreinuarekin mugakide zen Merindade honek Jauregi eta defentsa dorretxe ederrak ditu, garai hartako bere historiaren lekuko.

Ziklo koreografiko horri dagokionez, zenbait autore ez da ados jartzen ez zikloa osatzen duten dantzei dagokienez, ez haien izenei dagokienez, eta are gutxiago ezarri behar den ordenari dagokienez.

Edonola ere, hauxe daukagu: ikurra aurkezteko eta dantzarien gainean astintzeko dantza bat (Agintariena); txandaka euren trebetasunak erakusten dituzten dantzariekin nominalki zerikusia duten dantza batzuk (Zortzinango, Banango, Binango eta Launango), arma jokoak (Ezpata Joko Txikia, Ezpata Joko Nagusia y Makil Jokoa), eta batzuetan, itxuraz heriotza eta, hala badagokio, dantzarietako baten (Txotxongilo) berpizkundea irudikatzen duen dantza bat. Amaitzeko Soka Dantza, biribilean erlojuaren orratzen aurkako norabidean egindako dantza mistoa, Fandangoa edo Orripekoa, Ariñ Ariña eta, azkenik, Biribilketa ditugu.

Gehiago irakurri

Jantziak

Iñaki IRIGOYENek (Bizkaiko Dantzak-en, Dantzariak aldizkarian argitaratua, 1. zenbaki berezia, 1978) ondoko deskribapen hauek eskaini dizkigu Dantzari Dantza zikloa dantzatzeko erabiltzen diren jantziei dagokienez, Abadiñoko kasuan: "Santuaren bezperan zuhaitza plazaren erdian ezarri behar zen, dantzariak baitziren horren arduradunak. Funtzio honetarako kalez jantzita joaten ziren, txapela, gerrikoa eta zinta gorriko espartinekin hain zuzen ere".

Txapela, gerrikoa eta oinetakoak gorriak dira edo zinta gorriak dituzte; beltzak izaten dira dantzaria edo errenkako bere kidea doluz dagoenean. Jai Nagusiaren egunean, dantzariak plazan agertuko dira beren festa jantziekin, txapel eta gerriko gorriak, alkandora, praka eta galtzerdi zuriak, espartin zuriak zinta gorriekin eta txalekoa dituztela alegia. J. L. DE ETXEBARRIAk, Danzas de Vizcaya-n (ed. Vizcaina, Bilbo, 1969) honela deskribatu ditu jantziak: "Goizean, zortzi dantzariak Udaletxean aldez aurretik bilduta, atorra (maukak jasota), praka eta galtzerdi zuriak, kolore bereko espartinak (zinta gorriz apaintzen dira, goiko aldean gurutzeak osatuz zangosagarraren beheko aldean lotu ahal izateko) eta gerriko eta txapel gorria jantzirik (...)".

Gehiago irakurri

Tresnak

Bandera

Juan Eduardo Cirlot-ek Diccionario de Símbolos-en eta Jean Chevalier-ek eta Alain Gheerbrant-ek Diccionario de Símbolos-en diotenez, taldearen babes sinboliko gisa masta gainean ezartzen den intsignia da. Aldi berean, agintearen, bildutakoen eta buruzagiaren beraren ikurra da. Beraz, Jean Chevalier-ek eta Alain Gheerbrant-ek honela laburbiltzen duten babes oihua da: "Bandera edo ikur baten eramaileak bere buruaren gainetik altxatzen du. Nolabait, zeruari dei egiten dio, lotura bat sortzen du goiaren eta behearen artean, mundu zerutiarraren eta lurrekoaren artean". Banderak edo ikurrak sinboloaren, hura daramanaren eta haren izenean jokatzen dutenen artean dagoen loturara hurbiltzen gaitu. Beharbada, hemen aurki genezake Dantzari Dantzan ikurrinari egiten zaion agurraren interpretaziorako bide bat.

Bizkaiko Durangaldeko dantzen artean bada bat, Agintariena izenekoa, non ikurrari agurra egin eta hasierako posiziora itzuli ondoren, banderadunak txapela kendu eta ikurrina belauniko dauden gainerako dantzarien buruen gainetik astintzen baitu.

Gehiago irakurri

Nazioartean ospea duten euskal folklorearen hainbat aztertzailek, hala nola Violet Alford-ek, ekintza horren jatorria eta sinbolismoa ez dutela ezagutzen aitortu dute. Dena den, pasadizo bat jaso dute, talde errumaniar batena; talde hori mende hasieran herriz herri etengabe dantzan aritu zen, Londresera dantza erakusketa bat eskaintzera iritsi zen arte. Emanaldi horretan, banderak dantzariak estasian edo trantze mistikoan sartzeko landare berezi batzuk behar zituen apaingarritzat baina, uharte hartan horrelakorik ezean, beren herrian egiten zutena antzeztu soilik egin ahal izan zuten, baina ez benetan dantzatu. Kasu hori zutoihalen erabilera magikoaren erakusle dugu.

Julio Caro Barojak ere Penintsula Iberiarreko hainbat dantza aipatu ditu, non ikurrak tokian tokiko jainkoarekiko lotura babesletzat balio duen. Hori horrela, Dantzari Dantzaren kasuan antzeko gauza gerta litekeela pentsa genezake, hau da, ikurrina agurtzeko dantzak babes eskaera bat ezkuta lezakeela, hau da, beste munduarekiko eta mistikarekiko komunikazio saio bat izan litekeela (Errioxan ere, beste hainbat tokitan bezala, banderak ateratzen dituzte eliza segizioetan).

Dena den, bandera astintze horrek bestelako funtzio bat bete lezake, zutoihal politiko-militarraren aurrean armak aurkeztearena alegia, gerrarik egongo balitz armatutako herria agintarien esanetara dagoela adierazteko. Hipotesi hori ongi egokitzen zaio baserrietan sakabanatuta bizi zen populazioari; izan ere, XIX. mendea aurreratu samar egon arte legez ezarritako milizia ofizialik ezean, zonako kapitainak izan behar zuten beren agintepeko tropa ikuskatu behar zutenak. Horrek arma dantzen funtzio militarra azpimarratuko luke. Hala ere, "ikuskatze" horiek haran bereko hainbat toki eta egunetan egiten direnez, eta hori bezain onargarriak diren beste interpretazio batzuk ere badaudenez, zuhurrak izan behar dugu. Horrela, hemen ez dugu dantza horren sinbolismoa eta hermeneutika landuko; izan ere, gai hori gehiago jorratzen da artikulu independenteetan, eta irakurle interesatuaren esku utziko dugu gaia sakontzearen aukera.

Itxi

Ezpata

Ezpatak, eskutokiak eta xafla zorrotzak osatua bera, Europako historian zehar oso gauza desberdinak adierazi ditu: haragiaren plazerretik urrun zebilen Erdi Aroko zaldunaren zintzotasuna eta bertutea (Tristan eta Isolda) nahiz zaldunen ideala bera, txarkeriaren, dragoiaren edo Mamuaren aurkako borroka sutsuaren ikurra izan baita. Halaber, kristautasuna irudikatu du, eskutokiarekin osatzen duen gurutzearen itxura dela eta, eta baita, aspaldian, Gerraren Nekazaritzaren Jainkoa zen Marterena ere. Beraz, indar gaiztoak eta etsaia, hori zeinahi izanik ere, uxatzeko erabilitako tresna da ezpata.

Bestalde ezpata, metala den aldetik, zuhaitzaren eta landareen aurkakoa da, eremu maskulinoko kategorien osagai, eta femeninokoak izango lirateke haiek, ardatzaren erabilera bezalaxe, Marius SCHNEIDERek aipatu eta Juan-Eduardo CIRLOTek jasotakoaren arabera. Bitxia bada ere, Bizkaiko Durangaldean ezpata dantza San Jan zuhaitzari eta XIX. mendearen bukaerako iruleen irudiari lotuta dago, eta postura estatiko femeninoa, tradizionalki mugimenduari eta sorkuntzari lotua, kategoria filosofikoetan jarrera irmoagoa duen dantzari maskulinoaren mugikortasunari kontrajartzen zaio, Durangaldeko Elizateko Soka Dantzan edo Aurreskuan erakusten denez.

Ezpata dantzei dagokienez, eta interes handiko beste zenbait gai alde batera utzita, hala nola tresna horien funtzio magikoa eta abar (horretarako hor daukagu J. G. FRAZERen obra), oso forma anitzak hartu dituzte. Horrela, beren trebetasunak erakusten dituzten gizonezkoak bakarrik aurki ditzakegu, edota senarrak gerrara joan ondoren sinbolikoki defendatzen duten emakumezkoena, eta abar. Euskal Herrian, eta are gutxiago Bizkaian, ez dugu halakorik aurkituko.

Gehiago irakurri

Bizkaiko ezpata dantzen moduak eta bilakaerak aztertu aurretik, hala ere, beharbada interesgarria izan daiteke XX. mendean zehar kritika eragin duten eta oraindik ere eragiten duten bi gauza kontuan hartzea. Alde batetik, irudien eta erabilitako tresnen artean izandako ustezko bilakaera dela eta, hipotesi bat planteatu zuen Curt SACHSek, hau da, erritmoari eustea ahalbidetzen zuten txalo dantzetatik makila txikietara igaro zela -gertakari hori Bizkaian esku jokoetan edo txaloetan eta Markinako eta Ondarroako Ihauterietako Zaragi Dantzan aurki genezake, eta baita Gipuzkoako eta Nafarroako beste hainbat eskualdetan ere non, zangoen gainean eta azpian txalo egin beharrean, antzeko mugimenduak egiten baitira baina egur txikiekin- eta beharbada hortik makila handietara igaro zela. Autore batzuen arabera, ondorengo urratsa tresnen aldaketa izango litzateke, makilen ordez ezpatak jarriz eta, azkenik, arkuak. Bilakaera hori, edo hobeki esan, makila eta ezpata dantzen antzeko egiturak (Makil Jokoa alde batetik, eta Ezpata Joko Txikia, Garaiko Gernikako Arbola Dantza eta Ezpata Joko Nagusia), edota ezpata eta arku dantzenak (Xemeingo Ezpata Dantza eta Lanestosako Uztai Dantza) Bizkaiko lurraldean aurkitzen ditugu halaber. Alde batera geratzen dira, ordea, itxuraz aurrekoekin zerikusirik ez duten beste dantza batzuk eta, horregatik, ikertzaileentzat arazo handiagoak ekarri dituztenak, hala nola Dantzari Dantzako Zortzikoa eta Iurretako eta Berritzeko Txotxongiloa.

Bigarren arazoa, jatorriaren arabera eduki ahal izan duten esanahia da. Hainbat autorek beste hainbat interpretazio eskaini dute, hala nola ezpata dantza oro gerlarien erakusketa izatea nahiz emankortasun erritualak, errementarien komunitateetako iniziazioa, sendatze erritualak edo txamanikoak, edo baita gazteen iniziazio dantzak izatea ere, proposatzen dugun artikuluren batean azaltzen denez. Gaur egun eta antzinako garaietan jai horiek zuten kokapenak eta datak beharbada datu interesgarriak eskainiko dizkigute azterketa zehatzagoa egiteko garaian, Probintzian hartu edo bereganatu dituzten egiturek bezalaxe. Gaur egun, Bizkaiko Foru Aldundiaren lurraldean, ezpata dantzak Xemeinen eta Durangaldeko herri batzuetan aurki ditzakegu. Hala ere, badaude antzeko jaiak eskualde horien mugakide diren beste hainbat tokitan ere izaten zirela dioten aipamenak, eta halaber Lekeition eta bere eskualdean eta Enkarterrietan. Bizkaiko meatze eskualdeak, kostaldekoak, nekazaritza girokoak dira, isolatuak edo ez, denak mugakide, baina eskualdeko mugak aldatu egin direla kontuan hartuta, ezin digu esanahiaren adiera bakarreko azalpena eman.

Dantzak egiteko datei dagokienez, aldatu egin dira eta tokian tokiko jaietara egokitu; horrek orduan ez digu ondorio garbirik ateratzea ahalbidetzen eta, beraz, sakontzen jarraitu beharko dugu. Azkenik, Bizkaiko ezpata dantzek koreografia zehatz batzuk izaten dituzte, batzuk beste zenbait eskualdetakoekin bat datozenak, beste batzuk bereziak direnak. Dantza batzuetan dantzariek, gerlariz jantzita eta armatuta (nahiz eta horrek ez duen esan nahi dantzak gerla dantzak direnik), armak aurkezten dituzte agintarien edo banderaren aurrean (Agintariena). Hemen bandera bera hartu beharko da kontuan sinbolismora hurbiltzeko garaian, baita beste zenbait zeharreko gai ere. Beste batzuetan, ezpata dantzariek eramaten dute baina ez da erabiltzen; badirudi hori ez datorrela bat Durangaldetik kanpoko dantzekin (Zortzinango). Hirugarren, dantzari batzuek daramaten ezpata, une jakin batzuetan beste batzuek jasotzen dute, ikertzaileek "Hil kutxa" gisa definitu dutena osatuz (Txotxongilo).

Azkenik, ezpatek agintariak azpitik igaro daitezen zubiak osatzeko balio dute -babes sinbolikoa eskatuko balute bezala, batzuek diotenez- edo dantzariak beraiek igarotzeko, azkenik "larrosa" edo haietako bat kokatzen den plataforma eratzeko (Xemeingo Ezpata Dantza); hori, nolabait baina ez erabat, Gipuzkoako eta Estatu espainiarreko eta Europako beste hainbatekin duen elementu komuna da. Hala ere, ez dugu aurkitzen, bakarka edo taldeka, tresna erabiltzearen erakustaldia den dantzarik, Europako Ekialdean ikusiko litzatekeen bezalakorik alegia.

Itxi

Makila

Makilak, landareen erreinuko material diren aldetik, izaki bizidunen mundukoak dira, non jaiotza, hazkuntza, birsortzea eta heriotzaren ondoren birsortzea eta, maila aurrerago batean, aurreko aldietarako itzulera gertatzen den. Makilek, hortaz, denbora ziklikoa, etengabeko bilakaera adierazten dute, eta horregatik ez da harritzekoa Jesukristo bera Egurrezko Gurutzean hil izatea, hainbat autorek, Mircea Eliadek adibidez, Axis Mundi edo Munduaren Erdialdea deitzen duten horretan alegia, sustraiak azpimunduan eduki, indarra Mundu hilkorrean erakutsi eta, azkenik, adaburua zerurantz altxatzeagatik. Hagak zutoin gisa jokatzen du, errealitatearen hiru mailak biltzen dituen zutabe gisa; lehena lurrazpikoa, numen ezezagun eta ziur aski gaiztoen bizilekua; bigarrena lur azalekoa, non enborra denboraren iraganaren lekukoa den bere marketan; eta hirugarrena zerukoa, maila gorengoen sarbide. Makilak, orduan, beste errealitate batzuetara iristeko bideak dira. Ez da zentzugabea, orduan, Jesukristo hil zuten egur zatiak, sinbolikoki, egonaldi laburra izan zuen Infernuetarako bidea nahiz Aitaren eskuinaldean eseri zen Zeruetarakoa ahalbidetzea. Galdutzat eman ondoren ere, bere motzondoetatik kimu berriak sortzen diren Makilaren sinbolismoa, egur birsortzailearena alegia, ezpataren metal hotz, zorrotz, gogor eta lauarenari kontrajartzen zaio bereziki.

Makilak emankortasuna adierazten du (ezkutukoa edo ez agerikoa izanik ere), eta ezpatak berriz, haren aurkakoa, estatikotasuna. Lehenak femeninoa denaren eta bere ikurren antza dauka, Gilbert DURANDek iradokitzen duenez (Estructuras Antropológicas de lo Imaginario, Ed. Taurus), eta bigarrenak berriz pentsamenduaren razionaltasuna eta purutasuna dakar gogora, maitasun platonikoaren ikurra litzateke, maitasunarena, bai, baina platoniko edo razionalarena, haragiaren premiekin nahasi gabekoarena, antzinakoek esango luketenez.

Ohar hauek, beharbada, makila handien eta txikien dantzen zergatia eta ezpaten edo sastagaien zergatia interpretatzen laguntzeko balio lezakete. Sinbolikoki, baliteke bi dantza moten artean kontrajartze bat aurkitzea, baina ez zaigu nahikoa iruditzen interpretazio globalago batera hurbiltzeko garaian. Makila handien eta txikien eta sastagaiaren edo ezpataren sinbolismo orokorra alde batera utzita, beharbada interesgarriagoa da haien erabilera aztertzea, makila handiei eta txikiei erreparatuz eta beste aldi baterako utziz sastagaiak eta ezpatak.

Makila txikiak, Egurra den aldetik, eta Makila handiak edo Eskumakilak, erabilera ugari izan dute beren historian eta Historia orokorrean. Era askotan erabili dira makila txikiak: aztakatzeko, garbitzeko, lurrean marrazteko, sua egiteko, defendatzeko eta abar, eta gauza bera gertatzen da makila handiekin.
Dena den, folklorezaleek, XX. mendearen hasierako dantzen aztertzaileek, badirudi interes orokorreko hainbat gauza azpimarratzen dutela, dantza instrumentalen jatorria adieraz bailezakete.

Curt SACHSek eta bere jarraitzaileren batek egurraren erabilera txalo dantzetatik eratorri nahi dute; izan ere, batzuetan eskuzartak izaten dira baina beste batzuetan mugimendu hori bera egurrekin egiten da, eta horrela sortuko ziratekeen makila txikien dantzak. Interpretazio hori baliteke egokia izatea Zaragi Dantzaren mugimenduetarako, gaur Markinan eta Ondarroan egiten den Ihauteri Dantzarako alegia. Aurrerago gai honetan sakontzeko aukera izango dugu eta, hortaz, bere horretan utziko dugu oraingoz.

Kontua da, egurrekin egindako dantza horietatik autore horiek makila handien kolpeak eratortzen dituztela eta, geroago, sastagai eta ezpata kolpeak, azkenik arku, haga eta bestelako tresnekin bukatzeko. Beraz, badago dantza mota bat non, egurrak erabiliz, eskuzarta dantzen antzekoak diren mugimenduak eta irudiak egiten baitira. Dantza horietan, batzuetan behintzat, erritmoa gero eta biziagoa da eta, ondoren, lasaiagoa; hori dela eta, nekazaritza dantzatzat hartzeko interpretazioak egin dira, laborariaren lanaren simulaziotzat alegia. Ez da harritzekoa, hipotesi horren arabera, batzuetan aitzur txikiak edo bestelako lanabesak erabiltzea egurren ordez.

Baina makila txikia, sastagaia bezalaxe, tropelaren entrenamendu garaian, gerra tresna ere izan da, batez ere ezkutu txiki batekin badago. Trokel edo Brokel Dantzak (Bizkaiko Duragaldean itxuraz egiten zenez) badirudi ikuskera horretatik datozela, bestelako interpretazioak alde batera utzi ezin baditugu ere.

Kontuan hartu behar dugu, hala baitiote kalitate handiko hermeneuta batzuek, makila txikiek eta handiek, ipuinetako makilatxo magikoek bezalaxe, lurperatutako altxorrak aurkitzeko balio zutela. Lurpean ezkutaturik zeuden tuberkuluak eta landareak, horra zer ziren altxor horiek nekazaritza eta artzaintza nagusi ziren gizartean. Makila txikien dantzak (Violet ALFORD, Julio CARO eta beste ikertzaile askori jarraiki) nekazaritza dantzak izango ziren azken batean edo, nahiago bada, emankortasun dantzak.

Jatorri hori ikusi nahi duenak eta, gainera, ezpata dantzak makila txikien edo handien erakustaldietatik eratorri, hipotesi bat besterik ez dute egin behar izan (Lucile AMSTRONG): ezpatek, elkarren aurka jotzean zarata handiagoa ateratzen dutela, eta horrek jeinu zintzoak esnatzen dituela eta gaiztoak (direla deabruak, sorginak edo zomorro izurriak) uxatu, uzten kasuan. Makila dantzek, eta gero ezpata dantzek zeregin berbera dute: populazioaren mantenua ziurtatzea.

Baina makila txikiak beste funtzio batzuetarako ere erabili dira, adibidez dantzako gerrikoen ordezko gisa -Txakolinaren jokoa, non dantzariak, edariaren kopuru bat hartu ondoren, bi gerrikoek edo makilek eratutako lau koadranteetan oinen posizioa txandakatu behar duen, Resurrección María de AZKUEk adierazten duenez-, edota orekari eusteko lagungarri gisa, Pirinio aldeko Nafarroako dantza batzuetan ikusten denez.

Azkenik, makila handien dantzak dauzkagu. Lehendabizi, dena den, hauxe aipatu behar dugu, Joxemiel BARANDIARANek Mitología Vasca (Ed. Txertoa) lanean jasotzen duen mitoa, alegia, munduaren bukaera bilatu nahian, makilak haitzen aurka kolpatuz Eguzkia altxarazten zen tokira iritsi zen gizonarena.

Mitoak munduaren bukaerara iristea ezinezkoa dela adierazten badigu ere, bestalde Eguzkia Lurraren gainetik altxatzen zela esaten digu, eta uste hori oso errotuta zegoen herriaren mentalitatean. Eta, azkenik, altxatze hori haitzen kontra makilez jotzen zuten Gizon batzuen eraginez gertatzen zela. Makilez jotzea (elkarren kontra edo zerbaiten kontra) eguzkia altxatzeko kausa eraginkorra izateak (mitologian eta herriaren ustean) interpretazio bat iradokitzen digu, hau da, makila handien dantzak eguzki erritoa izan litezkeela, non magikoki Eguzkia Lurraren gainetik altxatzea lortu nahi baita.

Makila handien dantzak, orduan, lehenago aipatutako makila txikienak bezalaxe, emankortasun dantzak izango lirateke, eta ez bestelakorik, batzuetan beste funtzio batzuk bete izan badituzte ere.
Nola interpretatu Makil Jokoa? Egia esan, oraindik ez dugu haren xedeari buruzko zuzeneko edo zeharkako testigantzarik, baina behintzat posibilitate batzuk eskain ditzakegu.

Zintzarriak

Zintzarrien sinbolismoa: Hainbat autore, hala nola Curt SACHS, Violet ALFORD, Lucile ARMSTRONG, Juan Antonio URBELTZ, Marius SCHNEIDER, edo Juan Eduardo CIRLOT bat datoz zintzarriek "zoritxarraren aurkako ahalmen profilaktikoak" dituzten tresnak izango liratekeela diotenean, Dyonyssos-en jarraitzaileek, Afrikako medicemen delakoek eta Skyros-eko Callicantzari delakoek erabilitakoek bezalaxe. Horrek ezpata dantzetan (Dantzari Dantzan adibidez) duten erabileraren interpretaziorako bide zuzena erakutsiko liguke eta, beraz, Naturari eta bere jeinuei lotutako eduki erritual bortitza duten dantzak izango lirateke. Dena den, uxatu nahi diren espirituak nekazaritza mundukoak soilik ote diren, edo hildakoak ote diren edo bestelako irudikapen numenikoren bat, eztabaiden sorburu izango dira, gure kasuan ezpata dantzen sinbolismoaren inguruko ñabardurarekin.

Bestalde, ezin dugu ahaztu dantzen erritmoari eusteari lotuta duten funtzio sinple eta zuzenagoa. Baliteke zintzarrien soinuak dantzariei erritmo bati eutsaraztea izatea, besterik gabe.

Musika

Dantzari dantza aztertu duten guztiak (Iñaki IRIGOYEN, TILIÑO, Juan Antonio URBELTZ, K. DE HERMODO, eta abar) bat datoz emanaldia Txistuaren eta Danbolinaren doinuez egiten dela esaten dutenean. Hala ere, Silbotea edo txistu luzea ere erabil daiteke, flauta edo haize instrumentuen familiakoa izanik, lehenengoa baino luzeagoa dena eta, halaber, Atabala, danbolinaren aldean baxuagoa eta zabalagoa dena eta perkusioa bi zotzez egiten duena, eta ez zotz bakar batez, musikariak aldi berean Txistua eta danbolina jotzen dituenean gertatzen denean bezala.

Silbotea, Txistua eta Txirula, euskal kultur arean aurkitzen ditugun hiru zuloko flauten familiako musika tresnak dira, eta lehenengo biak Bizkaiko folklorean erabiltzen dira. Lehenari, bere luzera dela eta, bi eskuz heldu behar zaio; eskuineko eskuak tresnari tinko heltzen dion bitartean, ezkerrekoak pisuari eutsi eta tonu erregistroa garatzen du.

Gehiago irakurri

Tresnaren luzera da, hain zuzen ere, elkarri doitzen zaizkion bi zatitan eramatearen arrazoia, eta baita musika eskala Txistuarena baino baxuagoa izatearena ere. Notak hatz txikiaren, luzearen, erakuslearen eta erpuruaren ermamiak kokatu ahala sortzen dira, haren anaia txikian gertatzen den bezalaxe.

Bigarrena, Txistua, Silbotea baino laburragoa da eta Txirula baino luzeagoa; Bizkaiko musika tradizionalaren oinarria da. Beste bi musika tresnek bezalaxe, hiru zulo ditu eta gainera tutuaren bukaerakoa, hatz txikiari dagokiona, sostenituak eta bemolak sortzeko.

Txistua jotzen denean, danborrarekin edo Danbolinarekin batera egiten da; gaur egun, azken hori zabala baino altuagoa den egurrezko kaxa durunditsua da, barrunbeak larruz (gaur plastikoz) estalita eta tenkatzaile batzuk dituena. Danbolinari eskuineko eskuaz erabiltzen den egurrezko zotz batez ateratzen zaio soinua.

Dirudienez, IZTUETAren garaian edo baita lehenago ere, danborraren soinua nagusitzen zitzaion txistuarenari; hori pixkanaka aldatu egin da, eta gaur egun danbolina ez da ia entzuten. Esan dugunez, Txistuaren eta Danbolinaren multzoari, alde batetik, Txistuaren bigarren ahotsek laguntzen diote eta, bestetik, eskala baxuagoak egiten dituen Silboteak; azkenik, atabala edo zotz bikoitzeko kaxa ere izaten da.

Musika tresnaren jatorriaren historia galdu egiten zaigu. Izan ere, Pirinioez iparraldera dagoen Isturitzeko historiaurreko bizitokian, gaurko zona euskaldunean alegia, aurkitutako hezur zulatuak antzeko musika tresnak oso aspaldiko garai zehazgabeetan ere egiten zirela adieraz lezake.
Txistuaren gaian sakontzeko, batez ere tresna egiteko garaian haren deskribapenari dagokionez eta gaur Txistulari deitzen diogun danbolin joleak tradizionalki bete duen funtzioa aztertzeari dagokionez, Auñamendi Entziklopedia gomendatzen dugu, Interneteko ondoko helbide honetan:
eusko-ikaskuntza.org

Aipagarria da oro har gizonezkoa izan dela funtzio hori bete duena, beharbada danborra zotzez jotzen delako; izan ere, tradizionalki emakumezkoak eskuz edo hatzez zuzenean jotzen du. Auñamendi Entziklopediak esaten digunez, ordea, bada emakumezko batek danbolina jotzearen kasu bat, Hondarribian 1611ko maiatzaren 6an agertua, sorginkeria prozesu baten aktetan irakur daitekeenez.

Halaber, datu interesgarria da danbolin jolea edo Txistularia zela, jaietan jendearen atseginerako eta dibertimendurako jotzen zuena ez ezik, hileta, izurrite eta erialdi, ezkontza, gerrarako edo arrantzarako deialdi eta abarretan ere jotzeaz arduratzen zena eta horregatik kobratzen zuena; oso lan anitza zuen hortaz.

Itxi

Geografia eta Historia

Dantzari Dantza izeneko zikloa osatzen duten dantzen historiara hurbiltzeko garaian, irtenbide zaila duten arazoekin egin dugu topo gero eta gehiago. Izan ere, dantza ziklo hau noiz edo zergatik sortu zen azaltzeko ez dago erreferentzia historikorik eta, hortaz, baliteke historiaurreko dantzak nahiz oraintsu sortutako koreografiak izatea. Hori dela eta, interpretazio anitz sortu da, ezkutuan eduki lezaketen sinbolismoari dagokienez ez ezik, ikerketa eboluzionistaren jarraibideen arabera, baita dantzak kokatzeko parametro batzuk ezarri ahal izateari dagokionez ere. Jakina, zentzu horretan, dantza tradizional batzuen (tradizionalak antzinakoak izatearen zentzuan, eta ez herrikoiak edo garai batean ospetsuak) funtsa eta oinarri historikoa aurkitzeko saio oro ahaztuta geratu da. Gainera, Bizkaiko Durangaldeko dantza zikloa den Dantzari Dantzaren kasuan, beste arazo batekin egiten dugu topo. Izan ere, zikloa denez, eskaintzen diren dantza guztiak banan-banan aztertu behar ditugu, eta hori gaur egun erakusten diren herri guztietan eta are historikoki erlazioren bat eduki lezaketen leku guztietan ere. Hori dela eta, zuhurrak gara dantzen kronologia bat ezartzeko garaian. Gainera, kontuan hartu behar dugu ohiko komunikazioan agrafoa izan den eta ideiak idatziz oso berandu eman dituen gizartearen kulturarik eza. Euskarak, euskaldunen hizkuntzak, oraintsu arte ez ditu idatziz adierazi bere kontzeptuak. Beraz, garbi dago koreografiei buruzko erreferentzia zaharrak berri samarrak direla, adibidez Resurrección María de Azkuerenak eta XIX. mendeko eta batez ere XX. mendeko beste hainbat etnografo eta etnologorenak, edota Udaletako eta Aldundietako edo Elizako kontu liburuetakoak, erakunde horietan, alderdi zibilean eta erlijiosoan, biltzen baitziren funtzionario letratuak. Alabaina, kontuan hartu behar dugu liburu horien funtzioa gastuak eta diru-sarrerak adieraztea dela, eta oro har gastatutako kopurua eta kontzeptua besterik ez dutela azaltzen. Horrela, halako herritan eta xy datan, j elkarteak parrandetan f gastatu zuela aurki dezakegu, beste zehaztapenik gabe. "Parrandaz" zer ulertzen den, adibidetxo bat emateagatik, irakurleak erabakiko du. Beste batzuetan, eta hori izaten da ohikoena, jaia burutu zen data aurki dezakegu eta, beti ez bada ere, batzuetan gastuen arrazoiak gaurkoekin alderatzera garamatza. Horrela, ohikoenetakoa den kasu bat azaltzearren, x jaietan y gastatu bazen zintzarriak erosten, eta x jaietan oraindik ere zintzarriak erabiltzen direla suposatuta, garai batean eta bestean justifikatutako gastua arrazoi berberengatik izatea suposizio hutsa besterik ez da; izan ere, baliteke bilatzen ari garenekin zerikusirik ez duten dantzak edo emanaldiak eskaintzea zintzarriekin. Datu historikoak jasotzea benetan lan nekeza da, pazientzia handia behar izaten da eta gainera badu beste muga bat, datu idatziak hartu behar izatea kontuan, hau da, denborari irabaziz, orban eta hausturetatik onik atera eta azkenik gureganaino iristea lortu duten paperak. Badago hirugarren bide bat informazioa lortzeko, gaurko dantzariengana eta atzokoengana jo gabe, beren esperientziak idatzi dituzten iraganeko eta gaurko bidaiarien lanak irakurtzea, alegia. Lekuko horiek ez dituzte aurrean ikusten dituzten bilakaera guztien eta bakoitzaren datu fidagarririk ematen beti, eta beren bidaietan ikusi edo entzun duten halako dantzari buruz zerbait idazten badute, gaur egun ere erabilgarria izan daiteke, baina kasu honetan ikertzaileak data, arrazoi, erabilitako tresna eta abarrengatik azpimarratu nahi duen alderdiaren erakusgarri izan daitekeelako.

Beraz, koreografia baten historiara edo kokapen historikora hurbiltzeko hainbat modu ditugu:

beste lekuetako antzeko dantzekin alderatzea, konparazio analisi bat egitearren, gaur egun hori baztertuta badago ere;
iraganeko bidaiariek eta ikertzaileek kontatu dutena erabiltzea, egiten zen jaiari buruz azalpen gehiago eman bazezaketen ere, ikusten zuten dantzari buruz baino;
saioetarako beharrezkoa zen materiala erosteko, kontu liburuetan ageri diren gastuei begiratzea;
garai jakin batzuetan dantzatu edo dantzak sortu zituztenek kontatutakoa erabiltzea, normalean idazten zekitenez, argitalpenetan dantzen sorburua adierazten baitzuten;
azkenik, dantzak noiz, non eta zergatik sortu ziren esaten diguten kontakizun xeheak aurki genitzake, egileak berak deskribatuta, baina hori ez da ohikoa izaten

Hortaz, ezpata dantzak horrelako edo halako garaikoak direla esatea espekulazio eta iritzi hutsa besterik ez da. Bizkaiko dantzak eta beste hainbat lekuetakoak alderatzeak ere ez du oso oinarri logiko sendorik. Bidaiarien kontakizunek, batzuetan fidagarriak izanik ere, ez dute zertan bat etorri beharrik beti errealitatearekin; horrela, gure ustez hirurkoa HUMBOLDTen burutazio hutsa izango litzateke adibidez.

Dantzatu zutenek eta gaur dantzatzen dutenek, beren artea ongi ezagutzen badute ere, ez dute haren jatorria ezagutzen, oso urrunekoa baita haientzat. Eta, azkenik, zintzoak izanik, izan diren aldaketak adierazteko gai izan direnek, hala nola J. L. Etxebarriak Euskal Dantzen kasuan, edo dantza berriak sortzeko XIX. eta XX. mendeetako lehiaketetan, ez dute berreskuratu, aldatu, birsortu edo sortu diren dantzen jatorria adierazten. Horrek dantzen benetako jatorriari buruzko Interpretazio Kaosa (Hermeneutikoa) ekarri du. Geratzen zaigun bide bakarra, bere mugen jakitun izanik ere, gureganaino iritsi diren idatzizko data historikoak aztertzea da. Horretarako, Iñaki IRIGOYENen lan eskerga daukagu, pazientzia estimagaitzaz herri bakoitzeko artxibo historikoetatik dantzei dagozkien datuak jaso baititu. Iñaki IRIGOYENen azterlanek, eta bere jarraitzaileenek, dantzen jai egutegia hurbildu digute hortaz, analisiak liburuetako kontuetara mugatzen badira ere. Horrek ez du esan nahi lehenago egiten ez zirenik edo beste era batera egiten ez zirenik.

Dantzari Dantzaren kasuan, eta Abadiño, Berriz, Garai, Iurreta, Izurtza eta Mañaria herriei dagokienez, IRIGOYENek emandako datuen arabera, Iurretan, 1676 urtetik aurrera, San Migel Dantzen ordainketen kontuan datozela ikus dezakegu. Gaur egun, egun horretan dantzatzen dela kontuan hartuta, hor badaukagu datu fidagarri bat. 1676 urtea, beraz, data fidagarria dugu handik aurrera Iurretan San Migel jaiak ospatzen zirela baieztatzeko. 1679, 1685, 1687, 1688, 1690 eta abarrek jai hori berresten dute, baina ez dute azalpen oso bat ematen, Hau da, XVII. mendean San Migelen ohorez Dantzari Dantza edo bestelako dantzaren bat egiten zela esan dezakegu, baina ezin dugu inola ere baieztatu gaurko dantza berbera denik ordenari eta garapenari dagokionez.

Loturak